Μετά το ’89
Στους δρόμους της ιστορίας
και της λογοτεχνίας
Επιμέλεια: Κώστας Βούλγαρης
Κείμενα:
Αλέξανδρος Αργυρίου, Σπύρος Ασδραχάς, Μάριο Βίττι, Κώστας Βούλγαρης, Ρέα Γαλανάκη, Στάθης Γουργουρής, Γιάννης Δάλλας, Αλέξης Ζήρας, Λήδα Καζαντζάκη, Λουτσιάνο Κάνφορα, Νίκος Καραπιδάκης, Μάσσιμο Κατσούλο, Δημοσθένης Κούρτοβικ, Ευγενία Κριτσέφσκαγια, Αντώνης Λιάκος, Γιώργος Μαργαρίτης, Ανδρέας Μήτσου, Δημήτρης Μίγγας, Χριστίνα Ντουνιά, Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, Γιάννης Παπαθεοδώρου, Θωμάς Σκάσσης, Γιώργος Σταθάκης, Σώτη Τριανταφύλλου, Λίζυ Τσιριμώκου, Μισέλ Φάϊς, Τάσος Χατζητάτσης
Εκδόσεις Γαβριηλίδης
Περιεχόμενα
Κώστας Βούλγαρης,Πρόλογος
Δημοσθένης Κούρτοβικ,Η επιστροφή του ιστορικού μυθιστορήματος
Θωμάς Σκάσσης: Ημερολογιακές σημειώσεις
Ρέα Γαλανάκη,Χρονολογίες
Γιώργος Μαργαρίτης,Από την πολιτική στην ιστορία και από εκεί στο “χρονικό” και “το δοκίμιο”
Μάριο Βίττι,Από τον λαό για τον λαό...
Ευγενία Κριτσέφσκαγια,Μαρασμός ή αναγέννηση; Σκέψεις για την περιπέτεια της σύγχρονης ρωσικής λογοτεχνίας και του ρωσικού βιβλίου μετά το 1989
Λήδα Καζαντζάκη,Η πτώση του τείχους της ενοχής
Τάσος Χατζητάτσης,Το γράμμα
Κώστας Βούλγαρης,Φωτογραφία αρ. 89
Λουτσιάνο Κάνφορα,Μηλίων επίκαιροι διάλογοι
Αλέξης Ζήρας,Η Ιστορία και οι μεταβαλλόμενοι ορίζοντας της λογοτεχνικής ηθικής
Μάσσιμο Κατσούλο,Η βαλκανική τραγωδία μέσα από τη σύγχρονη ελληνική ποίηση
Σπύρος Ασδραχάς,Ιστορικότροπη λογοτεχνία
Στάθης Γουργουρής,Το κενό και το μέλλον
Δημήτρης Μίγγας,Η ετυμηγορία
Χριστίνα Ντουνιά,Η λογοτεχνία στην αγορά
Γιώργος Σταθάκης,Από το 1917 στο 1989 και πίσω στο 1968
Ανδρέας Μήτσου, Πρωθύστερη εκδίκηση
Μισέλ Φάις,Δυο κατευναστικές σκέψεις
Κώστας Γ. Παπαγεωργίου,Δεκαπέντε χρόνια από την πτώση του τείχους
Γιάννης Δάλλας,Ποίηση και ιστορία
Λήδα Καζαντζάκη,Η πτώση των τειχών και των προσχημάτων. Ή πώς ένας συγγραφέας της Αριστεράς μεταλλάσσεται σε ρήτορα της Νέας Δεξιάς
Σώτη Τριανταφύλλου,Χρονικό μιας δεκαπενταετίας
Νίκος Καραπιδάκης,Ιστορία και λογοτεχνία: Οι αρραβωνιασμένοιτου Αλεξάνδρου Μαντζόνι
Κώστας Βούλγαρης,Ένα περιστατικό
Ευγενία Κριτσέφσκαγια, Ποιος θυμάται τον Μιχαήλ Σόλοχοφ;
Λίζυ Τσιριμώκου,Οι πολλαπλοί χρόνοι της ιστορίας
Αλέξανδρος Αργυρίου,Το ύψος ύφος και το τείχος
Αντώνης Λιάκος,“1989”. Η ιστορία στην καμπή του αιώνα
Γιάννης Παπαθεοδώρου,Τα Τείχη μετά το Τείχος
Πρόλογος
Η παρέλευση δεκαπενταετίας από την πτώση του τείχους του Βερολίνου, παρέχει ίσως την ασφάλεια κάποιας απόστασης για μια πρώτη αποτίμηση, όπως έδειξε η πληθώρα των δημοσιευμάτων στον ελληνικό και ξένο Τύπο και οι σχετικές τηλεοπτικές εκπομπές, που φέτος ήσαν πολυπληθείς και μάλιστα επεκτάθησαν αρκετά πέραν της 9ηςτου Νοεμβρίου 2004.
Μέσα σε αυτό το κλίμα εγγράφηκε και το παρόν αφιέρωμα των «Αναγνώσεων», δηλαδή του ενθέτου βιβλίου της Αυγής, το οποίο διήρκεσε ενάμισι μήνα (31/10/2004 έως 12/12/2004). Όμως, αυτό το αφιέρωμα δεν προέκυψε ως μια «έξυπνη» ιδέα για μια ακόμα δημοσιογραφική έρευνα, με αφορμή μια επέτειο. Δεν ήταν μια δημοσκοπίαμεταξύ διανοουμένων, για να χρησιμοποιήσω τον όρο του Μάριο Βίττι με τις δηλωτικές παρηχήσεις του. Το έδειξαν άλλωστε τα ίδια τα κείμενα που το συνέστησαν, η ουσιαστική ανταπόκριση στην πρόσκληση, η υπέρβαση του εφήμερου χαρακτήρα τέτοιων «ερευνών». Πιο σωστό θα ήταν να πει κανείς, ότι στις σελίδες των Αυγήςαναδείχθηκε μια συζήτηση που, με διάφορους τρόπους και μορφές, είχε ήδη ανοίξει. Αποτυπώθηκαν προβληματισμοί που διαπερνούσαν τις σκέψεις, τις απόψεις, το έργο ανθρώπων που κινούνται σε διαφορετικούς χώρους και κατευθύνσεις.
Σίγουρα η πτώση του τείχους και των ανατολικών καθεστώτων άλλαξε την επί δεκαετίες παγιωμένη διπολικότητα του κόσμου, και τις συνακόλουθες, αυτοβεβαιούμενες και αλληλοτροφοδοτούμενες, συμβολοποιήσεις του «καλού» και του «κακού». Κυρίως όμως ενέτεινε, θα έλεγα γενίκευσε, την εν πολλοίς προϋπάρχουσα αμηχανία για το «πέραν αυτών», αν θέλετε για το «μετά». Μια αμηχανία που εκφράστηκε και μέσα στο αφιέρωμα, πράγμα που δεν πρέπει να χρεωθεί ως μειονέκτημα αλλά αντίθετα ως ουσιώδες, ως εκ των ων ουκ άνευ στοιχείο μιας συζήτησης, η οποία, με τη σειρά της, αποτελεί τεκμήριο, νομίζω ισχυρό, της στιγμής που πραγματοποιήθηκε.
Το 1989 λειτούργησε ως καταλύτης, για την ανάδυση μιας σειράς φαινομένων της τελευταίας δεκαπενταετίας, τα οποία συνδέονται μαζί του προνομιακά, όπως π.χ. τα αποσχιστικά και νεοεθνικιστικά κινήματα, ιδιαίτερα στις χώρες της πρώην ΕΣΣΔ, και η μαζικοποίηση του ισλαμικού φονταμενταλισμού. Δεν ήταν όμως αυτή η συζήτηση που ανοίξαμε. Επικεντρώσαμε σε δύο μόνο περιοχές, στην ιστορία και τη λογοτεχνία, και μάλιστα κυρίως στις αποτυπώσεις τους στον ελληνικό χώρο. Πορευθήκαμε δηλαδή τους δύο αυτούς διακριτούς δρόμους, συχνά σταθμεύσαμε σε σημεία συνάντησης των δύο διαδρομών, όχι όμως με φορά από το παρόν προς το 1989, αλλά αντίστροφη. Στόχος μας δεν ήταν η εξήγηση του γεγονότος αλλά οι επιδράσεις του στη συνέχεια, η ψηλάφηση του παρόντος.
Βέβαια, σχετικά λίγα πράγματα μπορεί κανείς να χρεώσει ως επακόλουθα αποκλειστικά του 1989, σε μια ευθεία σχέση αιτίας και αποτελέσματος. Έτσι όμως γίνεται πάντα: κάποια στιγμή, και υπό ορισμένες προϋποθέσεις, ενδιάθετες τάσεις απελευθερώνονται, εξελίξεις επιταχύνονται, ποσοτικές συσσωρεύσεις δίνουν νέες ποιότητες, όπως θα έλεγαν οι κλασικοί. Όμως το 1989 κατά πάσα πιθανότητα δεν είναι ένα νέο 1789, παρά την επαιρόμενη βεβαιότητα κάποιων. Γιατί ήδη η αντζέντα της συζήτησης, περί του τέλους της ιστορίας, του τέλους των μεγάλων αφηγήσεων, του θανάτου της λογοτεχνίας, μάλλον θεωρείται πια ξεπερασμένη ή αν θέλετε αφορά μια ορισμένη ιστορική στιγμή. Υπάρχει όμως άλλο χρονικό ορόσημο που παραπέμπει ακριβώς σε αυτή τη στιγμή; Δεν έχει καμιά σημασία το λίγο πριν ή το λίγο μετά, αλλά το πριν από τι και μετά από τι.
Παρ’ όλα αυτά, το 1989, ανεξαρτήτως του μεγέθους των ανατροπών, μπορεί να συσχετισθεί θεωρητικά με το 1789, όπως και με άλλες χρονολογίες-ορόσημα, αν και ακόμα είναι νωρίς να αποτιμηθεί το εύρος των αλλαγών που συνοψίζει και στις οποίες παραπέμπει. Άλλωστε, τα διακυβεύματα που συνδέονται μαζί του είναι ανοικτά, συμμετέχουμε κι εμείς στην ιστορία που συμβαίνει. Όμως είναι σίγουρο, πως εξ αυτού του γεγονότος, με σημείο καμπής αυτή τη χρονολογία, ο κόσμος άλλαξε, με τρόπο μάλιστα αναγνωρίσιμο. Και το αφιέρωμά μας προσπάθησε να αποτυπώσει τη μεταβατικότητα της στιγμής που ζούμε. Καθώς και να απογράψει, έγκυρα, διαφορετικές σκέψεις, ίσως και στάσεις, που όμως διαμορφώνονται μέσα σε αυτή την ιστορική συγκυρία. Νομίζω πως το πετύχαμε.
Οπωσδήποτε μέλει να ερευνηθεί, να συζητηθεί και να αφηγηθεί, συστηματικά και αναλυτικότερα, τόσο το ίδιο το γεγονός όσο και τα πράγματα που άλλαξαν μετά το 1989. Οι δρόμοι της ιστορίας και της λογοτεχνίας είναι μακροί, η ίδια η διαδρομή είναι που κατακυρώνει και ταυτόχρονα ξεπερνά τα ορόσημα, όπως σημειώνει στην παρέμβασή του ο Γιάννης Δάλλας. Μια διαδρομή που οπωσδήποτε μας επιφυλάσσει εκπλήξεις αλλά και συναρπαστικές στιγμές, όμως, εγώ τουλάχιστον, είμαι βέβαιος για τούτο: μετά το ’89 άλλαξε ο ρυθμός του κόσμου...
Στο αφιέρωμα και στον παρόντα τόμο συμμετείχαν, ανταποκρινόμενοι πρόθυμα στην πρόσκλησή μας, ιστορικοί, κριτικοί λογοτεχνίας, δοκιμιογράφοι, αλλά και πεζογράφοι με πρωτότυπα λογοτεχνικά κείμενα, 27 άνθρωποι εν όλω, που συνέθεσαν ένα παλίμψηστο ιδεών και απόψεων. Τους ευχαριστούμε θερμά.
Τέλος, θα πρέπει να σημειώσω την ουσιαστική συμβολή του Γιάννη Παπαθεοδώρου, καθώς και του Μάσσιμο Κατσούλο, στην επιμέλεια του αφιερώματος, και να ευχαριστήσω τον Σάμη Γαβριηλίδη, για την ένταξη του τόμου στον φιλόξενο εκδοτικό του κατάλογο.
Κώστας Βούλγαρης
Η επιστροφή του ιστορικού μυθιστορήματος
Του Δημοσθένη Κούρτοβικ
Το 1989 δεν σήμανε το τέλος της Ιστορίας, όπως προφήτεψε ο Φουκουγιάμα, αλλά ίσα-ίσα την αναθέρμανσή της. Και στη λογοτεχνία επίσης, σ'αυτή μάλιστα εμφανέστερα απ'όσο αλλού. Θα το καταλάβουμε, αν θυμηθούμε τους συγγραφείς που έδιναν τον τόνο τις αμέσως προηγούμενες δεκαετίες: Μπόρχες, Ίταλο Καλβίνο, Τζων Φάουλς, Ραϋμόν Κενώ, Ζωρζ Περέκ, Μίλοραντ Πάβιτς, Πωλ Ώστερ -αναφέρω ενδεικτικά ορισμένα ονόματα. Συγγραφείς (μερικοί ανήκουν στους αγαπημένους μου, αλλά αυτό είναι άσχετο) που κατασκεύαζαν κόσμους παράλληλους προς τον "συμβατικό"και σχολίαζαν μάλλον τις εσωτερικές λειτουργίες της λογοτεχνίας παρά μια εξωτερική πραγματικότητα. Η Ιστορία, όπως και οι φιλοσοφικές, πολιτικές ή όποιες άλλες ιδέες, τους ενδιέφεραν μόνον ως μυθολογικό υλικό, χωρίς μεγαλύτερη σημασία από άλλο μυθολογικό υλικό. Επρόκειτο, δηλαδή, πραγματικά για μια κατάσταση "τέλους της Ιστορίας"στη λογοτεχνία.
Τη δεκαετία του 1990 αυτές οι τάσεις βρίσκονταν ήδη σε υποχώρηση και σήμερα μας φαίνονται πια μακρινές. Μια καινούργια ευαισθησία άρχισε να διαμορφώνεται στους νεότερους συγγραφείς, η οποία αποκαθιστά κατά κάποιον τρόπο τη σημασία της Ιστορίας, της κοινωνικής πραγματικότητας και της πολιτικής. Με τη διαφορά ότι δεν τις προσεγγίζει από δεδομένες θέσεις, από τη σκοπιά μιας ορισμένης πολιτικής ιδεολογίας, αλλά πιο πολύ με την αγωνία κάποιου που αισθάνεται πως πρέπει να βρει μόνος του τις απαντήσεις, στηριγμένος σε λίγες βασικές ανθρωπιστικές αξίες. Μπορούμε να μιλήσουμε, όπως έκανε ο Τσβετάν Τοντορόφ, για έναν "νέο ανθρωπισμό". Το βέβαιο είναι ότι η χαώδης, πρωτόφαντα βίαιη, τεχνολογικά επαναστατική, χωρίς ιδεολογικές σταθερές κατάσταση που προέκυψε μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ενεργοποίησε στους συγγραφείς αντανακλαστικά προβληματισμού και όχι αναχωρητισμού.
Είναι χαρακτηριστική η σχεδόν παγκόσμια αναβίωση του ιστορικού μυθιστορήματος αυτή την περίοδο. Τα καινούργια ιστορικά μυθιστορήματα δεν χρησιμοποιούν το ιστορικό παρελθόν αλληγορικά, ως παραστατικό μέσο για την πραγμάτευση επίκαιρων φιλοσοφικών, πολιτικών ή ηθικών ζητημάτων, όπως συνέβαινε παλιότερα, αλλά επικεντρώνονται σε περιόδους που οι συγγραφείς θεωρούν καθοριστικές στην πορεία προς τον σύγχρονο κόσμο. Αντί, δηλαδή, να παραπέμπουν σε ιστορικές αναλογίες, προσπαθούν να καταλάβουν πώς φτάσαμε εδώ που φτάσαμε και γιατί. Οι εποχές που συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, φαίνεται πως είναι ο όψιμος Μεσαίωνας, η εποχή του Διαφωτισμού και οι δεκαετίες λίγο πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο.
Στην ελληνική λογοτεχνία, όπως και γενικά στην Ελλάδα, οι διεθνείς τάσεις λειτουργούν με κάποια καθυστέρηση. Παρ'όλα αυτά, είναι εύκολο να διαπιστώσουμε ότι από τη μια η πολιτικοϊδεολογικά πολωμένη λογοτεχνία των παλαιότερων και από την άλλη η συνειδητά απολιτική, εγωτιστική και κάπως αυτάρεσκα παιγνιώδης λογοτεχνία των νέων συγγραφέων της δεκαετίας του 1980 έχουν πάψει να κυριαρχούν (η πρώτη εδώ και καιρό). Βλέπουμε όλο και περισσότερους νέους πεζογράφους, αλλά και αρκετούς από τους παλαιότερους, να προβληματίζονται για τον κόσμο μας πιο προσωπικά και με περισσότερο διερευνητική διάθεση. Βλέπουμε ιστορικά μυθιστορήματα του τύπου που περιέγραψα πιο πάνω. Και, επίσης, βλέπουμε προπαντός τους νέους συγγραφείς να μη θεωρούν πια την Ελλάδα μια ξεχωριστή ήπειρο, που την πλήττουν από καιρό σε καιρό οι θύελλες του έξω κόσμου, αλλά οργανικό τμήμα αυτού του κόσμου, που μπορεί να έχει ειδική σχέση με το σύνολο, όπως έχουν και τα άλλα τμήματα, αλλά υπόκειται στους ίδιους νόμους και αποκρίνεται στα ίδια ερεθίσματα.
Ημερολογιακές σημειώσεις
Του Θωμά Σκάσση
Τα δημόσια γεγονότα αποτελούν μέρος του ιστού της ζωής μας. Δεν αποτελούν απλώς ορόσημα, αλλά διαμορφώνουν την ίδια μας τη ζωή, ιδιωτική και δημόσια.
Έρικ Χόμπσμπαουμ
Στα δεκατρία μου είδα τα τανκς στην Αθήνα -χάρηκα για την αναπάντεχη αργία των σχολείων. Τον επόμενο χρόνο άκουσα για τα τανκς στην Πράγα -συνέχισα αμέριμνος τα μπάνια μου στη Σύρο. Δέκα χρόνια αργότερα ξεχώριζα ακόμη τα τανκς σε καλά και κακά. Πριν, τον Μάρτη του '73, είχα βρεθεί ένα πρωί στην ταράτσα της Νομικής. Κατάληψη, αντίσταση, ενθουσιασμός και πίστη σε παράτολμα σχέδια: Θα μέναμε κλεισμένοι μέσα μέχρι την εθνική γιορτή. Μετά θα ξεσηκωνόταν ο λαός. Μετά λαός και στρατός αδελφωμένοι... Ένιωθα ελεύθερος γιατί μου μιλούσαν όλα, γιατί ο εχθρός ήταν συγκεκριμένος, κι εμείς χίλιοι δεκατρείς.
Λίγες ώρες κράτησε η ανάταση. Τα ένστολα παιδιά του λαού μπήκαν από το πλαϊνό κτίριο, πέρασαν από τη μια ταράτσα στην άλλη κι άρχισαν να κατεβαίνουν χτυπώντας με τα γκλομπ. Στον δεύτερο όροφο αποσπάστηκα από το μπουλούκι. Μια κλειδωμένη πόρτα με ανάγκασε να γυρίσω πάλι προς τη μοναδική οδό διαφυγής. Στο κεφαλόσκαλο, νεκρική σιγή. Τα σκαλοπάτια διάσπαρτα με τσάντες, παπούτσια και τούφες μαλλιών. Έτρεξα και πρόλαβα τους τελευταίους στην έξοδο. Τη γλύτωσα με μια ξώφαλτση γροθιά. Η συνωμοτική μας τριάδα διαλύθηκε. Τον ένα τον έπιασαν, η άλλη γύρισε στον τόπο της καταγωγής της, κι εγώ έριξα στη λεκάνη της τουαλέτας τις πολυγραφημένες προκηρύξεις, περιμένοντας να χτυπήσει το κουδούνι της πόρτας. Δεν χτύπησε. Ύστερα από χρόνια, αυτός ο ένας μου εξομολογήθηκε ότι είχε αποκαλύψει το όνομά μου στην ασφάλεια.
-Κάποιον έπρεπε να τους δώσω, καταλαβαίνεις. Εσύ ήσουν ο πιο ανώδυνος.
Την κορωνίδα της επαναστατικής δράσης της γενιάς μου, τον Νοέμβρη εκείνης της χρονιάς, την έχασα λόγω γρίπης. Στο Πολυτεχνείο μπορεί να μη βρέθηκα, βρέθηκα όμως ένα σαββατόβραδο κάποιου μεταγενέστερου Νοέμβρη στην Αλεξάντερπλατς. Έριχνε ένα ψιλό χιονόνερο. Η πλατεία ήταν γεμάτη νεαρούς Βερολινέζους που έπιναν αμίλητοι μπίρα από τενεκεδένια κουτάκια. Χωρίς ομπρέλες, παλτά, κουκούλες. Την προηγούμενη νύχτα, βγαίνοντας από ένα μπαρ του Δυτικού Βερολίνου, ο φίλος μου ο Π., που μας φιλοξενούσε με την Μαριλίζα, μας είχε οδηγήσει στο τελευταίο αξιοθέατο της πόλης: μια από τις εξέδρες που έβλεπαν πάνω από το τείχος. Ανέβηκα μόνος. Εκείνοι με περίμεναν στο αυτοκίνητο. Η μία γιατί κρύωνε, ο άλλος γιατί είχε επαναλάβει πολλές φορές αυτή την περιήγηση στα "αξιοθέατα". Πίσω μου η κατάφωτη βιτρίνα της ελευθερίας, μπροστά η σκοτεινή σιωπή της Ιστορίας. Ανάμεσά τους, στρατιώτες με τα όπλα κρεμασμένα από τον ώμο έκοβαν αργά βόλτες κάτω από το φως των λαμπτήρων που σχημάτιζε πορτοκαλί κώνους στην αραιή ομίχλη. Έκανε πράγματι παγωνιά.
Μέχρι σήμερα παραμένω ένας ανώδυνος που αποφεύγει το πλήθος. Όλα όμως είχαν τελειώσει ένα καλοκαιριάτικο βράδυ στο Στάδιο Καραϊσκάκη. Θεοδωράκης, Canto General, κι ο κόσμος που παραληρούσε. Ο λαός είχε νικήσει∙ η Δημοκρατία είχε νικήσει∙ τώρα μπορούσε καθένας να ακολουθήσει το δρόμο του. Το πλήθος διαλύθηκε ήσυχα με τις παλάμες κατακόκκινες από το ξέφρενο χειροκρότημα. Ποτέ μια διάλυση δεν πανηγυρίστηκε τόσο έξαλλα. Για μένα πάντως το σημείο καμπής ήρθε ύστερα από δώδεκα χρόνια. Ήταν εκείνα τα λίγα λεπτά σιωπής μπροστά στο τείχος του Βερολίνου.
(Απόσπασμα από το μυθιστόρημα Το ρολόι της σκιάς)
Χρονολογίες
Της Ρέας Γαλανάκη
Θυμάμαι έντονα την κρατημένη ανάσα καθώς όλοι εμείς, οι αριστεροί που δεν είχαμε ταυτιστεί ποτέ με το καθεστώς της Σοβιετικής Ένωσης, παρακολουθούσαμε από τηλεοράσεις και ραδιόφωνα την κατάρρευσή του. Μια κατάρρευση σχεδόν ταυτόχρονη παντού και, με λίγες εξαιρέσεις, αναίμακτη, παρά το ανυπολόγιστα πολύ αίμα που είχε χυθεί για την εδραίωσή της επανάστασης, και αργότερα για τον θάνατο τόσων διαφωνούντων. Υποθέταμε από σειρά γεγονότων, π.χ. η περίπτωση της Πολωνίας, ότι το τρομερό οικοδόμημα ήταν κούφιο εσωτερικά, αλλά για πολλούς λόγους δεν περιμέναμε τέτοια ακαριαία πτώση μακρόχρονων καθεστώτων.
Άνοιξαν βέβαια οι ασκοί του Αιόλου: Διεθνής κυνισμός των ΗΠΑ. Πόλεμοι ανάμεσα στις καταπιεσμένες εθνικές και θρησκευτικές μειονότητες, που διεκδικούσαν –και πολλές έλαβαν- το σημείο αναφοράς τους στον χάρτη. Κάτι παρόμοιο είχε γίνει και με την κατάρρευση αυτοκρατοριών, και τη δημιουργία των κρατών-εθνών. Πλην όμως υπήρχε μια θεμελιώδης ειδοποιός διαφορά, εκτός από τη χρονική: οι επαναστατικές ιδέες που είχαν στηρίξει τη δημιουργία της Σοβιετικής Ένωσης. Αυτό γυρνούσε το μαχαίρι στην πληγή, γιατί η πτώση των κομμουνιστικών δικτατοριών, έχοντας ταυτιστεί με την παραμόρφωση των γενεσιουργών αιτίων, μπορεί να τις παρέσερνε συνολικά με την πτώση της. Μπορεί να τις ακύρωνε σαν κινητήρια δύναμη του διεθνούς κινήματος. Σαν κινητήρια δύναμη των αγώνων της δικής μας νιότης, αγώνες –ωστόσο- που δεν είχαν ευθυγραμμιστεί με τα παλιά κομμουνιστικά κόμματα. Σαν στοιχείο της προσωπικής μας ταυτότητας, σαν μυστικό πανανθρώπινο δεσμό, σαν κοινωνική ελπίδα σαν, σαν, σαν… Τι σήμαινε πλέον η λέξη “επανάσταση”;
Το δεύτερο μυθιστόρημά μου Θα υπογράφω Λουίστηρίχτηκε σ’ αυτή την αγωνία μου. Άρχισα να το γράψω αρχές του 1990. Πρόκειται για ένα βιβλίο-ρέκβιεμ για τον αιώνιο ρομαντισμό της επανάστασης, αλλά και του έρωτα, των κοινών τους μάλλον στοιχείων. Στηρίχτηκε στη ζωή του Ανδρέα Ρηγόπουλου, ενός από τους εισηγητές των ιδεών του ρομαντισμού και της Γαλλικής επανάστασης, που παρακολούθησε και τις μεταγενέστερες αριστερές επαναστατικές ιδέες. Ο λησμονημένος Πατρινός ευπατρίδης κι επαναστάτης (και θεατρικός ακόμη συγγραφέας, ποιητής, δημόσιος αγορητής, βουλευτής) με ενέπνευσε, εκτός άλλων, από το γεγονός ότι γεννήθηκε στη θάλασσα όταν ξέσπαγε η επανάσταση του 21 και αυτοκτόνησε πέφτοντας στη θάλασσα την παραμονή της πρωτοχρονιάς του 1889, δηλαδή μόλις έκλεισε ο πρώτος αιώνας από την Γαλλική επανάσταση. Μια ζωή ανάμεσα σε δυο επαναστατικές στιγμές, μια πραγματική και μια επετειακή. Για μένα υπήρξε καταλυτική η σύμπτωση των τριών μοιραίων, ανά εκατό χρόνια, χρονολογιών: του γαλλικού 1789, του 1889 που αυτοκτόνησε ο ήρωάς μου, το δικό μας 1989. Γιατί και το δικό μας 1989 είναι ακριβώς διακόσια χρόνια από τη Γαλλική επανάσταση.
Πριν αυτοκτονήσει ο μυθιστορηματικός ήρωας (το “Λουί” είναι υπαρκτό επαναστατικό ψευδώνυμο του Ρηγόπουλου) γράφει σε ημερολογιακές επιστολές έναν απολογισμό πράξεων, και αισθημάτων, προς τη γυναίκα που υπήρξε η κρυφή του ερωμένη, μια επινόηση δική μου, αφού στη ζωή του αισθαντικού και θαρραλέου εκείνου ανθρώπου δεν αναφερόταν όνομα γυναίκας. Η αφανής γυναίκα, που (βεβαίως) δεν έλαβε τον απολογισμό του, έχει τον τελευταίο λόγο σε μια μετά θάνατον “συνάντησή” τους, όπου και η ερμηνεία ενός υπαρκτού λάθους σε στίχο του Δάντη δίνει το κλειδί του έργου, κλειδί προορισμένο επίσης να χαθεί.
Γιατί διάλεξα ένα ιστορικό πρόσωπο; Μα επειδή η ιστορική συνείδηση είναι μια σύγχρονη πολιτική συνείδηση. Κι επειδή στη λογοτεχνία μιλάμε με τις φωνές άλλων ανθρώπων κι άλλων χρόνων.
Από την πολιτική στην ιστορία
και από εκεί στο “χρονικό” και το “δοκίμιο”
Του Γιώργου Μαργαρίτη
Η κατάρρευση του “υπαρκτού σοσιαλισμού” στα 1989, από τη σκοπιά μιας αριστερής κριτικής αντίληψης ήταν αδιάφορη και, σε μεγάλο βαθμό, αναμενόμενη. Τα καθεστώτα της ανατολικής Ευρώπης, αντιμέτωπα με αδιέξοδα σε κάθε τομέα της λειτουργίας τους, προσπαθούσαν να προλάβουν τις διαφαινόμενες εξελίξεις με διοικητικά ή και αστυνομικά μέτρα, γεγονός που τα καθιστούσε αποκρουστικά και τόνιζε τον αναχρονισμό τους. Η κατάρρευση ήρθε ως φυσικό επακόλουθο και οι αριστεροί μάλλον ευχαριστημένοι θα πρέπει να ήσαν με αυτό.
Οι παρενέργειες αυτής της ανατροπής ήταν όμως ένα άλλο κεφάλαιο. Στην πολιτική, όπως και στη φύση, το κενό είναι σχεδόν απαγορευμένη έννοια και κάθε ανατροπή προκαλεί μια διάδοχη κατάσταση. Η τελευταία χτίζεται σύμφωνα με τις δυνατότητες και τις επιθυμίες του πιο ισχυρού, εκείνου που την κατάλληλη στιγμή διαθέτει την οικονομική, ιδεολογική, πολιτική εν τέλει δυνατότητα να επεκταθεί στη θέση του παλιού και να εντάξει τα “ορφανά της ιστορίας” στο σύστημά του. Οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, ο καπιταλισμός στη νεοφιλελεύθερη εκδοχή του, ο αμερικάνικος τρόπος ζωής, συμπεριφοράς και σκέψης, πληρούσαν οπωσδήποτε αυτές τις προδιαγραφές και βρέθηκαν, με άνεση, στη θέση του απόλυτα ισχυρού, στις ισορροπίες του κόσμου.
***
Η πρώτη παρενέργεια αφορούσε τις ισορροπίες των πολιτικών και κοινωνικών πεδίων. Η πολιτική στράτευση και δράση -στην ορθολογική τουλάχιστον εκδοχή της- εξαρτάται άμεσα από την ύπαρξη στόχων και την προσδοκία συγκεκριμένων αποτελεσμάτων. Από αυτήν την άποψη, η πολιτική παρέμβαση είναι εφαρμοσμένη τέχνη που οπωσδήποτε συναρτάται από το δεδομένο συσχετισμό δυνάμεων. Η ανατροπή του 1989 είχε, ως προς αυτό το επίπεδο, καταλυτικές επιδράσεις, καθώς περιόρισε ασφυκτικά τη δυνατότητα ελιγμών.
Στη φτωχή πλευρά του πλανήτη, μετά την αποαποικιοποίηση, ή μάλλον μετά τον εξοβελισμό των ευρωπαϊκών δυνάμεων από την κυρίαρχη θέση τους σε σημαντικές ζώνες των “υπό ανάπτυξη” ηπείρων, η επέλαση του νεοαποικισμού, του δυτικού κεφαλαίου και των πολυεθνικών μπορούσε, πριν το 1989, κατά κάποιο τρόπο να αντιμετωπισθεί με την προσφυγή στο αντίπαλο δέος, στη Σοβιετική Ένωση και στον δικό της συνασπισμό. Οι περιφερειακοί πόλεμοι και οι ποικιλόμορφες συγκρούσεις που χαρακτήρισαν τις δεκαετίες του 1960 και 1970, αν και γεννιόνταν από τοπικές, εσωτερικές εντάσεις, έπαιρναν σχεδόν πάντοτε την μορφή της “δι’ αντιπροσώπων” σύγκρουσης των δύο ισχυρών συνασπισμών, ανατολικού και δυτικού. Κινήματα, επαναστάσεις, κράτη, ηγεμόνες, δικτάτορες, έστω είχαν μάθει να παίζουν αυτό το παιχνίδι και να ασκούν πολιτική εκμεταλλευόμενοι τις αντιθέσεις των μεγάλων. Ήταν μια πολύπλοκη σκακιέρα, οπωσδήποτε όμως υπήρχε σκακιέρα πάνω στην οποία τα πιόνια φαίνονταν να έχουν αν όχι ίσες τουλάχιστον πραγματικές ευκαιρίες.
Με διαφορετικούς τρόπους αυτό το παιχνίδι των ισορροπιών που έτρεφε την πολιτική πρακτική ασκήθηκε και στον κοινωνικό χώρο, ακόμα και στις χώρες της δύσης. Η αντιπαλότητα στο διεθνές στερέωμα υποχρέωνε τις κυβερνήσεις να λαμβάνουν σοβαρά υπ’ όψη τους την κατάσταση και τα αιτήματα των λαών τους. Η πολιτική συναίνεσης και σε κάποιο βαθμό το “κοινωνικό κράτος” της σοσιαλδημοκρατίας αναπτύχθηκαν μέσα σε αυτό το σύστημα που ουσιαστικά, λόγω των παγκόσμιων συσχετισμών σε έναν κόσμο που γινόταν ολοένα και πιο μικρός, απαγόρευε την υπερβολική πίεση επί των πολιτών του. Επιγραμματικά, η πολιτική εκπορευόταν από το σύστημα των δύο αντίπαλων κόσμων, αρθρωνόταν σε μεγάλο βαθμό γύρω από αυτό. Οι συσχετισμοί και οι ισορροπίες επέτρεπαν τον ελιγμό, τη διαπραγμάτευση, την επιλογή πεδίων αντιπαράθεσης και μεθόδων. Όλα αυτά έμειναν μετέωρα, όταν από τους δύο κόσμους απέμεινε μόνο ο ένας. Τα δεδομένα άλλαξαν με τρόπο ριζοσπαστικό και απόλυτο.
Οι ισορροπίες δεν ήταν πλέον ορατές, ο θρίαμβος του δυτικού –αμερικανικού- κόσμου δημιούργησε συσχετισμούς καταθλιπτικούς. Στη φτωχή πλευρά του πλανήτη, επαναστάτες, κινήματα, λαοί, κόμματα, κράτη, κυβερνήσεις, δικτάτορες, δεν είχαν πλέον πού να καταφύγουν όταν βρίσκονταν σε ρήξη με τον μοναδικό ισχυρό. Η δυνατότητα ισοστάθμισης των συσχετισμών χάθηκε και η πολιτική γύρισε πίσω σε εμβρυώδεις μορφές, όπως εκείνες που η ανάγκη της επιβίωσης ή η αδυναμία επιβίωσης υπαγορεύουν. Πολλοί αρκέστηκαν στην αναβολή, στο κέρδισμα χρόνου, στο συμβιβασμό, στην απόκρυψη, στον εξορκισμό της αναμέτρησης, ακόμα και όταν τα συμφέροντά τους ήταν πλήρως αντίθετα με εκείνα των μοναδικών ισχυρών. Η περίπτωση του Σαντάμ Χουσεΐν ανήκει ίσως σε αυτή την κατηγορία. Άλλοι επέλεξαν τους πνιγηρούς δρόμους της αυτοκαταστροφικής μεταφυσικής, εκείνης που ασκεί πολιτική διαμέσου της άρνησής της. Οι διάφοροι “μάρτυρες” που θυσιάζονται μετά των αλλοφύλλων απίστων εχθρών τους στον μουσουλμανικό κόσμο, είναι η τυπικώτερη εκδοχή αυτής της μη πολιτικής. Μη πολιτικής, επειδή έχει ως μοναδικό στόχο τον θάνατο, σχεδόν των πάντων, δικών μας και εχθρών, με την ελπίδα ότι οι διαταραγμένες ισορροπίες αυτού του κόσμου θα αποκατασταθούν στον αδιευκρίνιστο κόσμο του όποιου Θεού.
Στην πλούσια πλευρά του πλανήτη, η πολιτική πνίγηκε μέσα από τις αδιάκοπες και χωρίς τέλος εκπτώσεις. Το μεγάλο αριστερό κίνημα θρυμματίστηκε μέσα σε αναρίθμητα παραπολιτικά ή μάλλον απολιτικά ρεύματα που υπεράσπιζαν τα δικαιώματα των φτωχών, των μεταναστών, των λουλουδιών, των δασών, των ψαριών, των παιδιών, των γυναικών, των ομοφυλοφύλων, των καρέτα-καρέτα, των φυλακισμένων, των όποιων θέλετε και με όποια σειρά θέλετε. Όλα και τίποτα, έτσι ως ασπόνδυλα “ρεύματα”, για να μην έχουν το πεδίο ελεύθερο οι “γραφειοκράτες”, και πάλι προς το τίποτα σε μία ιδιότυπη μεταφυσική όπου “πολιτική” θεωρείται ένα μείγμα φιλανθρωπίας, προσκοπισμού, βολονταρισμού και ομφαλοσκόπησης, όπου ο συνδετικός κρίκος, το γενικευτικό και απλουστευτικό “κατά της παγκοσμιοποίησης”, αποδεικνύεται το ίδιο κενό με τα επιμέρους.
Ανάμεσα στην υποταγή και την απελπισία, η πολιτική παρέμβαση έχασε το νόημά της και την ορθολογική της δυναμική, που την καθιστούσε ισχυρό δομικό υλικό στις σύνθετες πολιτείες που ανέδειξε η ανθρωπότητα στους ιστορικούς χρόνους. Τον ίδιο δρόμο της κρίσης ακολούθησαν και οι επιστήμες του ανθρώπου και ειδικά η πιο πολιτική από αυτές: η ιστορία.
***
Η ιστορία, είτε στην προνοιακή μορφή της είτε στην “ηγεμονική”, εκείνη δηλαδή που αναφερόταν στις πράξεις των ηγεμόνων, είτε στην σύγχρονη, επιστημονική εκδοχή της, βρισκόταν πάντοτε στην σκιά της πολιτικής. Περιέγραφε ανθρώπινες περιπέτειες και δρώμενα, καταστάσεις κοινωνικές, μηχανισμούς, συστήματα. Ασχολιόταν με τις αποφάσεις των ηγετών, με την τύχη των πολιτικών θεωριών και των αποφάσεων που εκπορεύονταν από αυτές. Διέσχιζε την εξουσία και την κοινωνία μαζί με τα υλικά τους θεμέλια, την οικονομία με άλλα λόγια. Τρεφόταν ως εκ τούτου από την πολιτική και, σε κάποιο βαθμό, με τη σειρά της την έτρεφε, την τροφοδοτούσε με ιδέες, με νομιμοποιητικά σχήματα, με άλλοθι και με προσχήματα ενίοτε, όποτε αυτό χρειαζόταν.
Τι θα μπορούσε να είναι η ιστορία χωρίς το πολιτικό της υπόστρωμα; Το ερώτημα αυτό, που κινδύνευε να ξεχαστεί στους δύο πολυτάραχους τελευταίους αιώνες, δείχνει να επανέρχεται με ορμή στο προσκήνιο. Ξεχνούσαμε σε τελευταία ανάλυση ότι η επιστήμη της ιστορίας, όπως μορφοποιήθηκε ως την εποχή μας, έχει ένα σχετικά βραχύβιο παρελθόν, καθώς ανήκει στα δημιουργήματα του μεγάλου πολιτικού γεγονότος: της Γαλλικής Επανάστασης. Ανακαλύπτουμε λοιπόν με αδικαιολόγητη έκπληξη την παρακμή δεδομένων και σταθερών, που πριν λίγο καιρό θεωρούσαμε αλώβητες. Είδαμε πολλά και μάλλον θα δούμε περισσότερα σε αυτόν τον δρόμο.
Είδαμε την αρχειοδιφία να γίνεται αυτοσκοπός και να εξοβελίζει το έργο της ιστορίας, την ιστορική σύνθεση, στο όνομα κάποιας μυστικιστικής πρόθεσης “γενικής απογραφής των δεδομένων”, είδαμε σημαντικούς ιστορικούς να αρνούνται την ιστορική σύνθεση ή τον καθένα, ακόμα και τον πλέον αδαή να δηλώνει ιστορικός με την επιδοκιμασία των γύρω, είδαμε τον φόβο της αναμέτρησης με τα μεγάλα γεγονότα -την εγκατάλειψη της ιστορίας της επανάστασης του 1821, για παράδειγμα, στα καθ’ ημάς. Αντίθετα, όπως και στην πολιτική παρέμβαση, είδαμε να ανθίζει η λογική του όλα και του τίποτα. Η ιστορική παραγωγή πολυδιασπάστηκε, σχεδόν ως το απόλυτο αστείο. Είδαμε τις ειδικές θεωρήσεις της ιστορίας των γυναικών, των παιδιών, των βρεφών και των εφήβων να τις συμπληρώνει η ιστορία της καθαριότητας, είδαμε την ιστορία της αρετής και της κακίας, την ιστορία του φόβου, του μίσους, της αγάπης, του θανάτου, των τυφλών, των κουφών, των χαζών, την ιστορία του έρωτα, της ομοφυλοφιλίας, της ελπίδας και βάλε, να γίνονται αυθύπαρκτα πεδία, αρνούμενα την σύνδεσή τους με το γενικό, το καθεαυτό ιστορικό. Είδαμε ακόμα και τις τεχνικές να αυτονομούνται. Η προφορική ιστορία από βοηθητικό εργαλείο έγινε ειδική “επιστήμη”, κινούμενη και αυτή στον κόσμο και στον περίκλειστο χώρο της. Είδαμε, και τι δεν είδαμε... Επιγραμματικά, αυτό που είδαμε μάλλον ήταν το τέλος της επιστήμης της ιστορίας, όπως αρχίζαμε να την συνηθίζουμε τους τελευταίους αιώνες.
***
Τα υπόλοιπα ήταν αναμενόμενα. Το κενό έπρεπε να καλυφθεί. Εκεί όπου χρειαζόταν ο λόγος για το παρελθόν των ανθρώπων και των κοινωνιών τους, εκκολάφθηκαν ή ενισχύθηκαν νέα φαινόμενα. Ανάμεσα στη λογοτεχνία και την ιστορία εγκαταστάθηκε -γνωστό παράδειγμα- ένα είδος που, αν και προϋπήρχε στο παρελθόν, απέκτησε, στις νέες συνθήκες βαρύνουσα σημασία. Ιστορική γραφή με λογοτεχνικές αποχρώσεις, το είδος αυτό θύμιζε μυθιστορηματικές εξιστορήσεις ιστορικών γεγονότων, αφηγήσεις, βιογραφίες, την παλιά “λαϊκή” -αν επιτρέπεται η έκφραση- ιστορία, εκείνη που συγκινούσε με τον τρόπο της τους πολλούς. Σε αυτό το υβριδικό είδος ανήκουν, στα καθ’ ημάς, τα πλέον πρόσφατα βιβλία για την επανάσταση του 1821. Όταν εμφανίστηκε το πρώτο από τα έργα αυτά του Κωστή Παπαγιώργη, οι κριτικοί δυσκολεύτηκαν να το ταξινομήσουν, επινοώντας τον όρο του “χρονικού” για να απονείμουν το κρατικό βραβείο στον συγγραφέα του. Το βιβλίο για τον Κανέλλο Δεληγιάννη, όπως και το δεύτερο, Τα καπάκια, είναι διανθισμένα με υποσημειώσεις, έτσι ώστε να παραπέμπουν και σε ιστορική επάρκεια, διατηρώντας ταυτόχρονα την ελευθερία στην πλοκή, όπως την επιτρέπει το μυθιστόρημα. Σε αυτά, η επανάσταση του 1821 παρουσιάζεται ως άθροισμα ιδιοτελών συμφερόντων, απύθμενων φιλοδοξιών, παθών και σκοτεινών προθέσεων, ως διαδοχή ατυχημάτων, εκμηδενίζοντας ιδεολογίες, αξίες, καταστάσεις, συγκυρίες, πραγματικότητες. Σε παρόμοιο διάβημα, γνωρίσαμε την ιστορία της Αντίστασης -κατά Χαριτόπουλο- κάτω από την “άγια” σκιά του Βελουχιώτη, προφήτη αυτού επί της γης, όπου οι γραμματείς και οι φαρισαίοι δεν τον άκουσαν, δεν τον πίστεψαν, δεν τον ακολούθησαν... Είδαμε και άλλα πολλά και σίγουρα θα δούμε ακόμη περισσότερα.
***
Στο παρελθόν φαινόμενα σαν και αυτό ήταν ανυπόληπτα, μπορούσαν να κινούνται ελεύθερα σ’ ένα χώρο καθαρά λογοτεχνικής φαντασίας. Δεν μετείχαν της επιστήμης της ιστορίας. Σήμερα δεν είναι έτσι. Ταπεινωμένη η επιστήμη της ιστορίας, συνδιαλέγεται με αυτό το είδος γραφής και συχνά βρίσκεται σε θέση άμυνας, υποχρεωμένη ν’ απολογηθεί σε αυτή τη μεταφυσική θεώρηση του παρελθόντος. Είμαστε ίσως έτοιμοι στον καιρό μας ν’ ανακαλύψουμε τι θα μπορούσε να είναι η ιστορία χωρίς την πολιτική, χωρίς τους δημοκρατικούς, πολιτικούς πολίτες με άλλα λόγια, την παιδεία των οποίων είναι ταγμένη να υπηρετεί.
Μαρασμός ή αναγέννηση;
Σκέψεις για την περιπέτεια της σύγχρονης ρωσικής λογοτεχνίας και του ρωσικού βιβλίου μετά το 1989
Της Ευγενίας Κριτσέφσκαγια
Διάβασα ένα σύγχρονο μυθιστόρημα και... τι να πω; Καμιά εντύπωση! Άνοιξα όμως τον Τολστόι και η τρυφερότητα πλημμύρισε την ψυχή μου! Ο όρος “σύγχρονη λογοτεχνία” μου προκαλεί αποκλειστικά και μόνο αρνητική αντίδραση: πάλι μπούρδες θα διαβάσω!
(Συζήτηση στο Λογοτεχνικό Φόρουμ
του ρωσικού Διαδικτύου)
Αυτή είναι η γνώμη που εκφράζεται όλο και πιο συχνά, με κάθε ευκαιρία διαλόγου -δημόσιου, ιδιωτικού ή διαδικτυακού- με θέμα τη σύγχρονη ρωσική λογοτεχνία. Τι είναι τελικά; "Πεταλούδα"μιας νύχτας, ενός θέματος, περιορισμένου πάθους, με ημερομηνία λήξεως τέλος πάντων;
Η σύγχρονη λογοτεχνία που διδάσκεται στα σχολεία της Ρωσίας κινείται σε πολύ συγκεκριμένα χρονικά πλαίσια: λογοτεχνία του Αργυρού Αιώνα (1890-1917), πολεμική και μεταπολεμική λογοτεχνία ('40-'50), και μερικώς λογοτεχνία της δεκαετίας του '60 και του '70. Απουσιάζουν η λογοτεχνία της δεκαετίας του '80, η λογοτεχνία της Περεστρόικα, των κοσμοϊστορικών αλλαγών της δεκαετίας του '90, όταν η πανίσχυρη πλανητική δύναμη ΕΣΣΔ κουτσουρεύθηκε έως την αμφίβολης επιρροής Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών.
Παίρνω στα χέρια μου το σχολικό πρόγραμμα της τελευταίας τάξης του ρωσικού λυκείου, όπου αρχίζει και τελειώνει η μελέτη της σύγχρονης λογοτεχνίας. Παρατηρώ κι εδώ συγκλονιστικές "κοσμοϊστορικές"αλλαγές σε σχέση με το σχολείο της εποχής μου, τριάντα έτη πριν: η λίστα τώρα ξεκινάει με τα "αιρετικά"ονόματα των Αχμάτοβα, Μάντελσταμ, Ζαμιάτιν, Μπάμπελ, Ζόσενκο, Μπουλγάκοφ, που γειτνιάζουν με τις σταθερές αξίες παντός καιρού, Γκόρκι, Μαγιακόφσκι, Τβαρντόβσκι.
Απρόσμενη έκπληξη: η ποίηση των Βλαντιμίρ Βισότσκι και Μπουλάτ Οκουτζάβα, δυο αιρετικών βάρδων που τραγουδιούνταν κάποτε σε κάθε μοσχοβίτικη κουζίνα. Τέλος -η χαριστική βολή- ο "προδότης"Μπρόντσκι και Μια μέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτςτου Σολζενίτσιν: τα πάνω κάτω ήρθαν στο ρωσικό σχολείο, όπως και στη ρωσική αγορά βιβλίου. Κι όμως... Ο όρος "σύγχρονη λογοτεχνία"είναι υπερβολικά στενός για να χωρέσει όλο εκείνο τον χείμαρρο που πλημμύρισε τα ρωσικά βιβλιοπωλεία και τα διαδικτυακά σάιτ από τη δεκαετία του '90 και πέρα. Και ήταν επόμενο, το "στεγανό"ρωσικό σχολείο να αδυνατεί να τον αντιμετωπίσει.
***
Από πού ν'αρχίσεις και πού να τελειώσεις; Μάλλον από το 1989, χρονιά-ορόσημο στη ρωσική ιστορία και τη ρωσική λογοτεχνία. Θα διακινδύνευα να προσδιορίσω και την ημερομηνία, την 9η Νοεμβρίου του 1989, ημέρα πτώσης του τείχους του Βερολίνου και της γερμανικής ενοποίησης, που θα μπορούσε να γιορτάζεται και ως γενέθλια μέρα της σύγχρονης ρωσικής λογοτεχνίας.
Όμως, ακριβώς γι'αυτό το λόγο, τα έργα της σύγχρονης ρωσικής λογοτεχνίας εκδόθηκαν σε μια ατυχή γι'αυτά στιγμή: τείχους πεσόντος, στα ρωσικά βιβλιοπωλεία ξεχύθηκαν απαγορευμένα στα χρόνια της σοβιετικής λογοκρισίας βιβλία, τα ράφια γέμισαν με ονόματα των γιγάντων της ρωσικής εμιγκρέ λογοτεχνίας, τα οποία πάντα ακούγαμε χωρίς να τα βλέπουμε: Χοντασέβιτς, Ναμπόκοφ, Ανταμόβιτς και άλλοι. Ο στερημένος, για εβδομήντα και πλέον χρόνια, Ρώσος αναγνώστης έπρεπε πρώτα να χορτάσει όλους αυτούς, να δώσει ήχο στις βουβές έως τότε στροφές του έλικα του εθνικού DΝΑ, έπρεπε να αναπληρώσει τις χαμένες εικόνες.
Επιπλέον, τον Αύγουστο του 1991, μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα κατά της νέας τάξης πραγμάτων που αντιπροσώπευε ο Γιέλτσιν, συνέβη κάτι πολύ σοβαρό: έπαψε να υφίσταται ένα σημαντικό πολιτιστικό και ιστορικό φαινόμενο: η πολυεθνική σοβιετική λογοτεχνία. Γιατί, εκτός από τις γνωστές "πληγές του Φαραώ", η σοβιετική λογοτεχνία είχε και τις φωτεινές της πλευρές, όπως για παράδειγμα ο διάλογος και η αλληλουχία των διαφορετικών πληθυσμών της -από την Βαλτική έως την Μέση Ασία...
Μετά το πραξικόπημα γεννήθηκε -ή μήπως αναγεννήθηκε;- μια άλλη Ρωσία, που προσπαθούσε να αυτοπροσδιοριστεί και που βιαζόταν να δημιουργήσει νέες, εθνικές πλέον αξίες. Έτσι, ένας από τους κύριους στόχους της λογοτεχνίας του '90 ήταν να "επιδιορθώσει"την κατεστραμμένη γέφυρα ανάμεσα σε ολόκληρες γενεές, να αναπληρώσει τα κενά στην εθνική ιστορία και φιλολογία, να μπαλώσει τις μαύρες τρύπες στο χρόνο και στο χώρο. Γιατί στη διάρκεια ενός σχεδόν αιώνα, η ρωσική λογοτεχνία ήταν κατακερματισμένη και τα θραύσματά της δεν είχαν μεταξύ τους κανένα σημείο επαφής. Μέχρι τότε υπήρχε η επίσημη σοβιετική λογοτεχνία, περιχαρακωμένη στα σύνορα της Σοβιετικής Ένωσης, υπήρχε η λογοτεχνία του πρώτου κύματος μετανάστευσης, τέλος υπήρχε η εγχώρια παραγωγή των συγγραφέων-αντιφρονούντων, βιβλία των οποίων σε μορφή χειρογράφων "σαμιζντάτ" (αυτοσχέδιες εκδόσεις) κυκλοφορούσαν χέρι-χέρι.
Ίσως γι'αυτό το λόγο τη σημαντικότερη θέση στη σύγχρονη ρωσική λογοτεχνία κατέχουν τα απομνημονεύματα και τα ημερολόγια, εκείνο το λογοτεχνικό είδος που σαν σωτήρια λάσπη συγκόλλησε τα σπασμένα κομμάτια της ρωσικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα. Οι ομοεθνείς συγγραφείς και αναγνώστες σαν να άπλωσαν τα χέρια τους ο ένας στον άλλον, πάνω από τον απύθμενο ωκεανό μίσους, θυμού, φθόνου. Η ανάπλαση του DΝΑ του ρωσικού έθνους ήταν μια δύσκολη και χρονοβόρα διαδικασία -που όμως και οι δύο αντίθετες μέχρι τότε πλευρές βιάζονταν να ολοκληρώσουν-και αυτή της μητρόπολης και αυτή του απόδημου ρωσισμού. Τη λεπτή εγχείρηση συγκόλλησης ανέλαβαν αρχικά δυο βιβλία αναμνήσεων: Τα πλάγια γράμματα είναι δικά μουτης Νίνα Μπερμπέροβα και η διλογία της Ιρίνα Οντόγιεβτσεβα Στις όχθες του Νέβακαι Στις όχθες του Σηκουάνα. Χωρίς τα βιβλία της μετανάστευσης, που έγιναν αυτομάτως "σύγχρονα"για ευνόητους λόγους καθυστέρησης, θα ήταν αδύνατη η ανάπλαση της πολυδιάστατης εικόνας εξέλιξης της ρωσικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα, όπως θα ήταν αδύνατη και χωρίς τη "λογοτεχνία των στρατοπέδων συγκέντρωσης", την απαγορευμένη εγχώρια λογοτεχνία που πέρασε κι εκείνη δεκαετίες ολόκληρες φυλακισμένη στα συρτάρια. Πιστεύω ότι αυτό το φαινόμενο του "επαναπατρισμού"και της "αποφυλάκισης"της λογοτεχνίας δεν υπήρχε πουθενά αλλού στον κόσμο, σε αυτή την έκταση και ένταση.
Έτσι, η ηλικιακά σύγχρονή μας λογοτεχνία βρέθηκε σε δυσμενή θέση και εκτός από τους αναγνώστες, "κολλημένους"με τους κλασικούς που ακόμα να εξαντληθεί η πνευματική τους παρακαταθήκη, υπάρχουν αρκετοί επικριτές της λογοτεχνίας την οποία "παρέσυρε"στην πτώση του το τείχος του Βερολίνου. Για παράδειγμα, ο Σολζενίτσιν πιστεύει ότι η ρωσική λογοτεχνία περνάει μια οξύτατη κρίση και ότι οι σύγχρονοι Ρώσοι συγγραφείς δεν άντεξαν το βάρος της ελευθερίας. Τον Σολζενίτσιν ξενίζει η ξέφρενη ελευθερία των θεμάτων και ειδών στην υπάρχουσα ρωσική αγορά βιβλίου, όμως η πτώση του σοβιετικού κράτους, και ό,τι συνεπαγόταν αυτό, επέφερε ως συνέπεια και την αλλαγή του ρωσικού αναγνωστικού κοινού. Η ελευθερία στην αγορά βιβλίου κατήργησε τον ενιαίο επίσημο αναγνώστη, ένα απρόσωπο άυλο ον, οι εκδότες και οι δημιουργοί έπρεπε να συνειδητοποιήσουν πως υπάρχουν (και εδώ που τα λέμε πάντα υπήρχαν) ειδών-ειδών αναγνώστες, με τα δικά τους διαφορετικά γούστα, με διαφορετικά μορφωτικά επίπεδα και αντίληψη λόγου, διαφορετικά βιώματα και αναζητήσεις. Ίσως τον Σολζενίτσιν ενόχλησε πως η λογοτεχνία έπαψε να είναι η βασίλισσα της καθημερινότητας των Ρώσων, η οποία έκρινε και επέκρινε τη ζωή τους, όπου και ο συγγραφέας ήταν προφήτης και δάσκαλος. Η ζωή έπαψε να περιστρέφεται γύρω από τη λογοτεχνία και επομένως να ασχολείται με τους δημιουργούς.
Όπως σημειώνει ένας σύγχρονος Ρώσος κριτικός λογοτεχνίας, «προς μεγάλη απογοήτευση των μεν και τρελή χαρά των δε, η λογοτεχνία έγινε ένα άχρηστο αξεσουάρ της ζωής και όχι η καθοδηγήτριά της». Πώς να το κάνουμε, η λογοτεχνία έγινε ένα εμπόρευμα της αγοράς, ένα εκ των πολλών στην κοινωνία της κατανάλωσης.
Ένας άλλος, άκρως απογοητευμένος από την κατάσταση στη λογοτεχνική αγορά κριτικός, συμπληρώνει:
«Κάθε λογοτεχνία, οποιασδήποτε λογοτεχνικής εποχής, έχει τη δική της σκοτεινή περιοχή “πίσω από τον καθρέφτη” που κατοικείται από ένα περίεργο λαουτζίκο. Η χώρα αυτή ονομάζεται ή “ποστμοντερνισμός” ή “νεοαβαγκαρντισμός” ή “κογκρετισμός”, η ουσία πάντως βρίσκεται στην κατάληξη “-ισμός” που θέλει να σημαίνει κάτι χωρίς να σημαίνει... Δεν υπάρχει πλέον καμιά εναλλακτική στη λογοτεχνία. Στους λογοτεχνικούς διαγωνισμούς δεν νικούν οι καλύτεροι, αλλά οι διαθέσιμοι. Ο αγρός που δεν σπέρνεται με ταλέντα, χορταριάζει αναπόφευκτα μ'αυτούς τους “-ισμούς”. Πού όμως χάθηκαν όλα τα ταλέντα; Ή μήπως ήρθε η εποχή που η ρωσική γη δεν είναι πια σε θέση να γεννά τους δικούς της Πλάτωνες και Νεύτωνες; Μάλλον όχι. Απλά έρχεται μια στιγμή στη ζωή των λαών, όταν η πνευματική τους ζωή φτωχαίνει και οι λίγοι προικισμένοι από το θεό με ταλέντο δεν επιθυμούν να προσφέρουν το θείο δώρο τους στην κοινωνία. Είναι η εποχή όταν δεν υπάρχουν ούτε ιερά ούτε όσια, όταν οι αρετές περνιούνται για προκαταλήψεις, όταν την πολιτική κάνουν οι ανάξιοι τυχοδιώκτες, όταν οι τέχνες και οι επιστήμες δεν είναι σεβαστές και παντού θριαμβεύει ένας ωμός υλισμός. Σ'αυτές τις συνθήκες το ταλέντο δεν έχει θέση... Ο λαός που αποφάσισε να είναι “χώρα των ηλιθίων” αδυνατεί να έχει μια έξυπνη τέχνη. Ακριβώς εκείνη τη στιγμή εμφανίζονται με τα κλαπατσίμπαλά τους οι διάφοροι “-ισμοί”».
Πολλοί είναι πάλι εκείνοι που πιστεύουν πως στη σύγχρονη Ρωσία η λογοτεχνία εγκαταλείπει τη σκηνή. Τελικά τι συμβαίνει; Είναι το τέλος της ή η αρχή; Ο μαρασμός που αναπόφευκτα θα καταλήξει σε θάνατο μόλις εξαντληθούν (όσο τεράστια κι αν είναι) τα αποθέματα των ξεχασμένων ή απαγορευμένων ή αναθεματισμένων στα σοβιετικά χρόνια βιβλίων εγχώριας ή απόδημης παραγωγής; Ή πρόκειται για την αναγέννηση του δημιουργικού λόγου; Μήπως τελικά οι δυσαρεστημένοι επικριτές της σύγχρονης ρωσικής λογοτεχνίας είναι σνομπ και απλώς αηδιάζουν και βυθίζουν τα επιλεκτικά τους νυστέρια, συνηθισμένα σε πλούσιες σάρκες των τιτάνων - κλασικών, σε ισχνά και ανώριμα κατά τη γνώμη τους σώματα "αγνώστων λοιπών στοιχείων".
Μερικά από τα μεγάλα ονόματα σύγχρονων Ρώσων συγγραφέων, που συνεχίζουν να αμφισβητούνται και να συζητούνται στην πατρίδα τους, έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά -Πελέβιν, Ακούνιν, Ουλίτσκαγια, Μαρίνινα, σταθερή αξία παραμένουν Ρατζίνσκι, Τολστάγια, Τόκαρεβα, Βασίλιεβα, Νάιμαν. Θα μπορούσαν να προστεθούν ακόμα πολλά ονόματα, που διαβάζονται και ξαναδιαβάζονται από τους απανταχού Ρώσους.
Η ρωσική λογοτεχνία δεν σταματάει όμως εδώ -στην πλειάδα των σύγχρονων Ρώσων συγγραφέων θα έπρεπε να συμπεριληφθούν οι συγγραφείς του δεύτερου κύματος μετανάστευσης. Είναι η αξιόλογη ρωσόφωνη λογοτεχνία των ΗΠΑ, του Ισραήλ, της Γερμανίας, είναι και η χωρίς σύνορα ρωσόφωνη λογοτεχνία του Διαδικτύου, η νέας τεχνολογίας έκδοση "σαμιζντάτ". Όλα αυτά επίσης συνιστούν τη σύγχρονη ρωσική λογοτεχνία, η ποιότητά της μπορεί συχνά να γίνει αντικείμενο συζήτησης αλλά σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να αγνοείται.
Πάντως ο ανθολόγος που θα πάρει το θάρρος να φτιάξει μια όσο το δυνατόν πλήρη Ανθολογία της σύγχρονης ρωσικής λογοτεχνίας θα πρέπει να ξέρει καλό "κολύμπι"και να έχει αλάνθαστη αίσθηση του προσανατολισμού. Μόνο τότε οι βουτιές του στην βαθιά θάλασσα του πολυσύνθετου σύγχρονου ρωσικού πολιτισμού θα αποφέρουν καρπούς. Θα βρει οπωσδήποτε τα πολύτιμα μαργαριτάρια ανάμεσα σε χιλιάδες "στείρα"κοχύλια. Και ο χρόνος θα δείξει ποια απ'αυτά θα αξιωθούν την αθανασία και την αιώνια λάμψη.
Από τον λαό, για τον λαό…
Του Μάριο Βίττι
Κάθε φορά που πρέπει να διατυπώσω τη γνώμη μου για τα πιο πρόσφατα χρόνια, αναρωτιέμαι αν οι επιφυλάξεις μου οφείλονται στην κλασική περίπτωση ενός ανθρώπου προχωρημένης ηλικίας.
Πώς μπορώ όμως να το παραβλέψω: προς το τέλος του περασμένου αιώνα συνέδραμαν απανωτές πιέσεις, στην πολιτική όσο και στον κυρίως πολιτισμικό χώρο, που οδήγησαν τους ανθρώπους στη δυσφορία προς τα πολιτικά. Αναρωτιέμαι πόσον καιρό ακόμη εμείς οι πολίτες θα πηγαίνουμε ανέμελα να δώσουμε την ψήφο μας σε εκπροσώπους που είναι βέβαιο ότι δεν θα φροντίσουν, ανιδιοτελώς τάχα, για το καλό του συνόλου.
Δεν διαλύθηκε μόνον η ιδεολογική στράτευση. Άνοιξε χάσμα ανάμεσα στους οραματισμούς και στην τακτική που ο καθείς επιλέγει για την ανετότερή του διαβίωση. Εξάλλου περάσαμε από την πίστη προς τη γνώση, στην πίστη προς τα ΜΜΕ. Η πληροφόρηση αντικατέστησε τη γνώση, την επιστήμη. Η πολιτεία, ακολουθώντας αυτή τη μετατόπιση των στόχων, επιδιώκει να μετατρέψει τα πανεπιστήμια της Ευρώπης από κέντρα όπου ο άνθρωπος κατακτά την ικανότητα παραγωγής περαιτέρω γνώσης, σε φροντιστήρια όπου ο πολίτης του μέλλοντος αποκτά επαγγελματικές δεξιότητες πρακτικής εφαρμογής.
Φυσικά αυτή η επιλογή εξοφλεί και τη διαπίστωση ότι έχει εγκαταλειφθεί εντελώς το όραμα της προόδου. Η πρόοδος λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη από τον Διαφωτισμό μέχρι πρόσφατα. Δεν είναι λίγοι δυόμισι αιώνες μεγάλων φιλοδοξιών. Αλλά τώρα δεν επιθυμούμε πια να ξεπεράσουμε τις σημερινές συνθήκες ζωής, παρά μονάχα στο επίπεδο πρακτικής χρήσης των υλικών και πολιτισμικών αγαθών.
Οι πολιτικοί προγραμματισμοί, ή μάλλον οι υποσχέσεις των πολιτικών, δεν προσβλέπουν σε έναν στόχο ανώτερο, ένα στόχο που ήταν σαφής όσο πιστεύαμε στην πρόοδο, αλλά κοιτάζουν πώς να δώσουν την αίσθηση στους ψηφοφόρους ότι ανταποκρίνονται στις προσδοκίες τους. Τα σταλινικά συνθήματα, όπως από τον λαό για τον λαό, που γρήγορα καταδικάστηκαν από τον φιλελεύθερο κόσμο, όπως ήταν σωστό, δεν ήταν τίποτε ως απάτη μπρος στην τακτική που ακολουθούν σήμερα όλα τα κόμματα, ας πούμε στην Ιταλία, (δεν ξέρω αρκετά καλά τα ελληνικά πράγματα για να αναφερθώ σε αυτά) που στηρίζουν τις υποσχέσεις τους στις δημοσκοπίες. Οι σημερινές μάζες, υποταγμένες στα ΜΜΕ, είναι πιο περιορισμένης νοημοσύνης από αυτήν που είχαν στον νου τους οι χειρότεροι σοβιετικοί ηγέτες, κι ας παρηγορούνται αυτές οι μάζες καταναλωτών ότι έχουν όλες τις ανέσεις, από το αυτοκίνητο μέχρι το κινητό τηλέφωνο.
Και η λογοτεχνία; Οι λογοτέχνες φυλάγονται από το ρίσκο. Κι αυτοί κάνουν νοερά τις δημοσκοπίες τους, εντοπίζουν τους αναγνώστες και κατασκευάζουν το κατάλληλο ανάγνωσμα στα μέτρα που τους ταιριάζουν. Γιατί να κινδυνέψουν γράφοντας κάτι που απαιτεί μεγαλύτερο μόχθο, μάλιστα με τον κίνδυνο να πέσουν έξω από τον ορίζοντα δεκτικότητας του κοινού; Οι περισσότεροι έχουν ήδη βρει τη χρυσή τομή, που τους οδηγεί από τη μία πλευρά στη συναίνεση του κοινού και από την άλλη στην υποστήριξη της πολιτείας -δεν αναφέρομαι μονάχα στους διάφορους τρόπους επιβράβευσης, αλλά και σε όλες τις επαγγελματικές διευκολύνσεις.
Καλύτερα να σταματήσω εδώ και να πιάσω τα δικά μου αναγνώσματα. Και μην πείτε ότι φταίει η ηλικία μου.
Hπτώση του τείχους της ενοχής
Της Λήδας Καζαντζάκη
Μερικές φορές, κάποιες συμπτώσεις σφραγίζουν τα συμβάντα, όλως τυχαίως ή εκ παραδρομής. Το άνοιγμα των συνόρων της Ανατολικής Γερμανίας έγινε μια μέρα νωρίτερα απ’ ότι είχε προγραμματισθεί. Από λάθος του εκφωνητή της είδησης. Που δεν μπορούσε να είναι περισσότερο αξιόπιστος, γιατί επρόκειτο για τον ίδιο τον γραμματέα Πληροφοριών και ηγετικό στέλεχος του ΕΣΚΓ (Ενιαίου Σοσιαλιστικού Κόμματος Γερμανίας), Γκύντερ Σαμπόβσκι.
Έτσι, το γεγονός που σηματοδότησε την πτώση του τείχους του Βερολίνου συνέβη την 9ηΝοεμβρίου του 1989 και συνέπεσε με μια άλλη επέτειο, που δυτικοί και ανατολικοί ήθελαν ανέκαθεν να ξεχάσουν, εξαιρουμένων κάποιων πολιτών εβραϊκής καταγωγής ή ελαχίστων αριστεράς προελεύσεως: την 9η Νοεμβρίου του 1938. Την αποκαλούμενη Νύχτα των κρυστάλλων, κατά την οποία το ναζιστικό καθεστώς ξεκίνησε το πογκρόμ των εβραίων, καταστρέφοντας τις βιτρίνες των καταστημάτων τους.
Έτσι η εποχή της αφύπνισης της εθνικής συνείδησης, σύσσωμου πλέον του γερμανικού λαού, η εποχή της ανάπτυξης του αισθήματος του συνανήκειν,που ανατολικοί και δυτικοί εκδήλωσαν με τη φράση «είμαστε ένας λαός», άρχισε να χτίζεται πάνω στα τελευταία στρώματα επικάλυψης του φαιού παρελθόντος. Στρώματα που μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου απλώνονταν ένθεν και ένθεν του τείχους.
Στην Ανατολική Γερμανία από την ιθύνουσα τάξη των μελών του ΕΣΚΓ: Πίσω από το «αντιφασιστικό τείχος» του Έριχ Χόνεκερ ζούσαν οι εκ γενετής, λόγω λαϊκοδημοκρατικής γερμανικής ταυτότητας, αντιφασίστες και οι όποιες ρατσιστικές ή αντισημιτικές πράξεις υποβαθμίζονταν ως μεμονωμένα επεισόδια που διέπρατταν παρεκκλίνοντα άτομα.
Στη δύση επιχειρήθηκε, κατ’ αρχήν από την πολιτική τάξη της δεξιάς και ύστερα από όλους σχεδόν τους πιθανούς σχηματισμούς της αριστεράς, από τη σοσιαλδημοκρατία και τους ειρηνιστές Πράσινους μέχρι τη Φράξια Κόκκινος Στρατός: Η συμφιλίωση με τους δράστες,που εγκαινίασε μεταπολεμικά ο χριστιανοδημοκράτης καγκελάριος Αντενάουερ, διορίζοντας τον υπεύθυνο για τη δικαστική ερμηνεία των ναζιστικών νόμων σε προϊστάμενο της καγκελαρίας. Αυτή η γραμμή ακολουθήθηκε εν πολλοίς από όλα τα κοινοβουλευτικά κόμματα και, όσο κι αν ακούγεται υπερβολικό, θα μπορούσε να πει κανείς ότι βρήκε τη συνέχειά της στη συμφιλίωση με τους απλούς Γερμανούς, που υιοθέτησε η εξωκοινοβουλευτική Αριστερά μετά το ‘68.
Το ίνδαλμα του γερμανικού Μάη του ’68, ο Ρούντι Ντούτσκε, απέφυγε να ασχοληθεί με το ζήτημα των στρατοπέδων συγκεντρώσεως, γιατί δεν του το επέτρεπε η «χριστιανική του αισχύνη». Ενώ, στο όνομα του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης και της απελευθέρωσης των λαών από τον ιμπεριαλισμό, επιχείρησε τον εξαγνισμό του λαϊκού σώματος, μιλώντας για μια εργατική τάξη που «εξαπατήθηκε διαρκώς, ανεξάρτητα εάν επρόκειτο για τους σοσιαλδημοκράτες ή τον Χίτλερ»1. Στην ίδια γραμμή κινήθηκε και το λεγόμενο αντάρτικο των πόλεωντων Μπάαντερ και Μάινχοφ.
Και όλα αυτά όταν, την ίδια χρονική περίοδο, το ζεύγος των ψυχαναλυτών Αλεξάντερ και Μαργκαρίτε Μίτσερλιχ έγραφαν στο κλασσικό πλέον βιβλίο τους για την Ανικανότητα του πενθείν (1967) στη μεταπολεμική Γερμανία: «[μετά το τέλος του Γ΄ Ράιχ] η χώρα μοιάζει εξαντλημένη, όσον αφορά τη δύναμή της να παράγει ιδέες με πολιτική επιρροή, μιας και η πλειοψηφία των πολιτών της υπήρξε σύμφωνη με τις ιδέες του ρατσισμού και της ιδεολογίας της κυριαρχίας του εθνικοσοσιαλισμού. Πράγματι, με την πτώση των ναζί οι πολίτες έχασαν τη βάση για τον προσανατολισμό τους»2.
Η έκρηξη του ρατσισμού, της ξενοφοβίας και του αντισημιτισμού, εκδηλώθηκε ένα χρόνο μετά την πτώση του τείχους, στην ανατολική Γερμανία κατ’ αρχήν με εμπρησμούς ασύλων πολιτικών προσφύγων και στη δυτική Γερμανία με τον εμπρησμό σπιτιών Τούρκων μεταναστών και εβραϊκών συναγωγών.
Συνέβη μέσα σε αυτό ακριβώς το κενό που δημιούργησε η αποσιώπηση, των «τραγικά πεζών» πτυχών της ναζιστικής θηριωδίας, όπως τις είχε αποκαλέσει η φιλόσοφος Χάνα Άρεντ. Από τους μικρούς κοινούς ανθρώπους, που υπήρξαν τα γρανάζια χωρίς τα οποία δεν θα μπορούσε να κινηθεί ο μηχανισμός εξολόθρευσης των εβραίων, και που τους περιέγραψε στο βιβλίο του Οι πρόθυμοι εκτελεστές του Χίτλερ ο αμερικανός επιστήμονας, εβραϊκής καταγωγής, Ντάνιελ Γκόλντχαγκεν, το 1996.
Συνέβη μέσα στο κενό που παρατηρήθηκε και στην τέχνη του λόγου, από το ‘70 και εντεύθεν. Ένα κενό της μνήμης, που συνδυάστηκε με την αποστροφή για την πολιτική και τα κοινωνικά δρώμενα, με τη στροφή στο ατομικό, αντίθετα με τους λογοτέχνες της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς που βάδισαν πάνω στα χνάρια του Μπέρτολτ Μπρεχτ. Τώρα η χειραφέτηση είναι προσωπική, εσωστρεφής και ενταγμένη μέσα σε γλωσσοκεντρικά παιγνίδια.
Χαρακτηριστικό της παράδειγμα ο θεατρικός συγγραφέας Μπότο Στράους, το πνευματικό παιδί του φιλοσόφου της Σχολής της Φραγκφούρτης Τέοντορ Αντόρνο, που στη δεκαετία του ‘90 προσέγγισε τη Νέα Δεξιά. Στο περίφημο “Άσμα του τράγου σε κρεσέντο”, που αποτέλεσε τον πρόλογο του βιβλίου της Νέας Δεξιάς Το αυτοσυνείδητο έθνος, ο Μπότο Στράους διακηρύσσει την επιστροφή σε αξίες όπως η οικογένεια, η φυλή, η κουλτούρα, τις οποίες πρέπει να υπερασπιστούμε, ακόμα και με τη δύναμη των όπλων, για να αντισταθούμε στον εκτραχηλισμό των ηθών της υλιστικής κοινωνίας. Η ρατσιστική βία παρομοιάζεται εδώ με μια «θυσία αίματος»3.
Το κενό αυτό ήταν εύκολο να το καταλάβει και να το πληρώσει η αναθεωρητική θεωρία της Νέα δεξιάς και η ρητορεία των νεοναζί. Από το “είμαστε ένας λαός”, που όρισε την νέα εθνική συνείδηση του ενωμένου γερμανικού σώματος, μέχρι το “Είμαι περήφανος που είμαι γερμανός”, που κραυγάζουν οι νεαροί σκινάδες, δεν απέχουμε παρά ένα μόνο βήμα. Πόσο μάλλον, όταν, στην τελευταία αυτή φράση καταφάσκει και η επίσημη πολιτική, από το ‘90 και μετά, μέσα από την αναθεώρηση ή την προσθήκη βασικών άρθρων του συντάγματος, τα οποία δυκολεύουν τη χορήγηση πολιτικού ασύλου ή την πολιτογράφηση των παιδιών των μεταναστών. Και υπάρχουν πολιτικοί, όπως ο πρώην δικηγόρος των μελών της Φράξιας Κόκκινος Στρατός, πρώην Πράσινος και νυν σοσιαλδημοκράτης υπουργός Εσωτερικών Όττο Σίλυ, που θέλει να δημιουργήσει στρατόπεδα υποδοχής προσφύγων στην Αφρική.
Η πτώση του τείχους του Βερολίνου σηματοδότησε, επιπλέον, και την πτώση του τείχους της ναζιστικής ενοχής.
1. Juergen Elsaesser, Wenn das der Fuehrer haette erleben duerfen, konkret 1995, S.100-101
2. Alexander und Margarete Mitscherlich, Die Unfaehigkeit zu trauern, Piper Verlag, 1967,S.21
3.Peter von Becker, Abschied von Botho Strauss, in: Theater heute, 12/94,S.4-5
Το Γράμμα (απόσπασμα)
Του Τάσου Χατζητάτση
Κάποτε σου έγραφα μεγάλα γράμματα να τα διαβάζεις στο αεροπλάνο, να μη φοβάσαι. Τώρα φεύγεις, ταξιδεύεις και το μαθαίνω από ξένους. Πώς ήταν το ταξίδι;Περάσατε ωραία;Πρέπει να έχει αλλάξει η πόλη. Tο παλαιό μας Βερολίνο! Τελευταία φορά είχαμε πάει άνοιξη, θυμάσαι;Το ‘89 πρέπει να ήταν;Όχι, Πάσχα του ‘90. Είχε πέσει το τείχος. Μπουλντόζες άνοιγαν διάπλατα τις παλιές, απαγορευμένες, διόδους. Είχαμε νοικιάσει ένα ασημί Όπελ. Δεν εύρισκα την όπισθεν και κατέβηκε ο υπάλληλος να μου δείξει το δακτυλίδι στον μοχλό των ταχυτήτων, θυμάσαι;Φτάσαμε βράδυ. Όπως πάντα έχανα τους δρόμους και αρνιόμουν να ρωτήσω. Κατά τύχη βγήκα στην Κούνταμ. Γεμάτη, πολύβουο πλήθος. Δεν βρήκαμε να μείνουμε πουθενά. Στο τέλος, κλείσαμε ένα δωμάτιο για την άλλη μέρα το μεσημέρι. Ήσουν χαρούμενη που είχαμε όλο το βράδυ να τριγυρνάμε στην πόλη. Τραγουδούσες, «αριστερά, αριστερά, αριστερά, το Ρότε Βέντινκγ περνά», καθώς ψάχναμε σε παρόδους της Μύλερ στράσε το σπίτι που έμενε ο Γιάννης το ’73. Το στρώμα στο πάτωμα, τα άπλυτα ποτήρια, οι κλεμμένες κονσέρβες, οι κουβέντες για τον Στάλιν. Όλα πέρασαν πια. Δεν το βρήκαμε το σπίτι. Είχαν αλλάξει οι δρόμοι. Γυρίσαμε στον κέντρο για να πάμε στον ανατολικό τομέα. «Για τελευταία φορά», είπες, «η επανάσταση που χάθηκε στους δρόμους.» Και η φωνή σου βραχνή σαν πνιγμένος λυγμός. Περάσαμε από την δίοδο της Ποστντάμερ Πλάτς. Το τείχος πάντα εκεί θηρίο ξεδοντιασμένο, δεν φύλαγε τίποτα, δεν το φύλαγε κανείς. Η πλατεία, γήπεδο γυμνό, άδειο οικόπεδο με τον πανικό της ανοικοδόμησης. Ούτε σκυλιά, ούτε συρματοπλέγματα. Δεν υπήρχε ανατολικός τομέα. Χάθηκε. Οι δρόμοι σκοτεινοί να φωτίζονται μόνο με τις επιγραφές των δυτικών σουπερμάρκετ. Πότε πρόλαβαν, πότε ήρθαν;Καταλήξαμε στην Αλεξάντερ Πλάτς. Ο πύργος της τηλεόρασης, εκεί. Ο πιο ψηλός της Ευρώπης, έλεγαν. Ψέματα;Το βιβλιοπωλείο που αγοράσαμε, το ‘73, τα άπαντα του Λένιν, έγινε καφέ. Ψέματα;Μπροστά στο “Μουσείο της Γερμανικής Ιστορίας”, μουσείο του μαρξισμού, δυο μεθυσμένοι πολίτες, άπλωναν το χέρι τους για βοήθεια. Ψέματα;Η λεωφόρος “Κάτω από τις φλαμουριές” πλατιά και ανεκμετάλλευτη, UnterdenLinden, θυμάσαι;Νύσταζες, αλλά προτίμησες να περάσουμε απέναντι στα δυτικά φώτα, ένοιωθες μεγαλύτερη ασφάλεια εκεί. Γυρίσαμε πίσω και κοιμηθήκαμε μέσα στο αυτοκίνητο σε ένα άδειο πάρκινγκ, κάτω από τα δέντρα του Τιέργκαρτεν. Το πρωί ξυπνήσαμε ανάμεσα σε πούλμαν, κούρσες αστραφτερές, ανατολικά τράμπι, και μεταχειρισμένες καρότσες. Η 17η Ιουνίου οδηγούσε ακόμη στην πύλη του Βραδεμβούργου. Δίπλα στο τείχος και μέχρι την πλατεία της Δημοκρατίας, στημένοι πάγκοι ξεπούλαγαν στους τουρίστες:στρατιωτικά κράνη, ρωσικά παράσημα, χλαίνες, δίσκους με κοζάκικες χορωδίες, σημαίες της Ρωσίας, της DDR, βότκα και προτομές του Στάλιν. Αποκαΐδια μια πυρκαγιάς που έσβησε. Άνδρες με σιδερένια σφυριά, πρόθυμοι στις υποδείξεις των τουριστών, έσπαζαν κομμάτια του τείχους, με χρώματα και επιγραφές, και τους τα πουλούσαν. Το τείχος έγραφε:IloveNina. Ann 0223 765-260. John Covington USA. DDR for ever, Kommt Montag wieder; agkoyw. Freie Wählen. Arbeit. Mauuuuer. Freiheit. Emile. Renter Long Live.MOΦA BK$. this wall. Super. Free. I love Manuela. Arbeit macht Frei. Σαν ρυτίδες μια πείρας άχρηστης πάνω στο γερασμένο πρόσωπο. Σαν έρωτας που τέλειωσε. Κι εσύ χάθηκες, ταξιδεύεις. Και εγώ παίζω ακόμα στην ίδια παλιά ταινία. Είμαστε υποκριτές, είπες, θυμάσαι;UnterdenLindenκαι οι φλαμουριές να μοσχοβολάνε, παρόλο που...παρόλα που...
Φωτογραφία αρ. 89
Του Κώστα Βούλγαρη
-Αν η νύχτα αργεί να περάσει
και στου κάμπου τα πλάτη απλώνει
φαντασμάτων σκοτάδι
-Αν το κόκκινο χρώμα σκεπάσει
με αχτίδες και βέλη το θάμβος
της σημαίας του Άδη
-Παρηγόρια μας στέλνει
-Ήρθε η ώρα της νίκης
-Το φριχτό παραμύθι
-Ήρθε ώρα θριάμβου
-Που τα χείλη το λένε
-Libertad
-Κι αν το δάκρυ εχάθη
-Στης θαλάσσης τα βάθη
-Στων προγόνων τη δόξα
-Θα στηθεί ο φαλλός
-Με ανθρώπων θυσίες
-Μια γιορτή θα αρχίσει
-Θα φυτρώσει ο σπόρος
-Της καινούριας γενιάς
-Στο φριχτότερο σκότος
-Libertad
[...]
-Έχω μαζί μου μια παλιά φωτογραφία. Κοίτα πώς στέκεσαι. Τόσο αποφασιστικός!
-Σαν να μας φωτογραφίζει η ίδια η ιστορία, σε κάποιο παρακμασμένο θέρετρο.
-Σχεδόν χωρίς χείλη απ’ την προσπάθεια, σχεδόν χωρίς δάχτυλα απ’ την οργή.
-Μα τι περίμενες;
-Όμως αυτές οι δυο που χάθηκαν, η μια στ’ αριστερά κι η άλλη στα δεξιά σου...
-Μας ξεγέλασαν, τη μεγάλη εκείνη ώρα που μαθαίναμε τι δεν ήταν θάνατος και τι δεν ήταν η αιωνιότητα.
-Και απομείναμε, εσύ με το κορίτσι πουλί κι εγώ με τον Ντεκάρτ γεράκι.
-Σαν το κέλυφος μιας νεκρής χελώνας στην ερημιά.
-Και το αντίθετο σκηνικό: το γεράκι να ταΐζει τα πεινασμένα του νεογνά.
-Οι δυο μας μια βαλκάνια νύχτα, χτυπημένη από έρωτα βαθύ.
[...]
-Αφού η φωτογραφία που σας είχα βγάλει έχει προ πολλού αλλοιωθεί, έλα τώρα εσύ, μόνος σου στο εργαστήριό μου. Μπορώ, φαντάζομαι, να ξαναφτιάξω τη χαμένη εικόνα.
-Τι γεγονότα ακατάσχετα, τι γεγονότα ακατέργαστα μέσα σε μια στιγμή. Ή, για να το πω αλλιώς, και τι χρειάζονταν τόσα γεγονότα;
-Λέω λοιπόν να βγάλω μια φωτογραφία απλή. Να μην έχει των πραγμάτων τον αντίκτυπο -με κούρασαν οι σημασίες- μα ούτε και τον πέρα ήχο.
-Ποιος είναι αυτός; Μόνο έναν άγριο ξέρω ρυθμό, εκεί όπου οι εικόνες ξεθυμαίνουν.
-Θέλω να βγει εκείνο το αρχέγονο, κι ας μην το εννοώ, και αυτό να αποτυπώσω ως αναγκαίο.
-Η ιδέα της λευκότητας δεν περιέχει παρά μόνο λευκότητα.
-Το αίμα θέλω να γράψει στο φακό, κι ας λένε ότι βάφει μόνο στο πεδίο της μάχης.
-Στο αίμα πηγαίνει το τσακάλι, όχι το λιοντάρι.
[...]
-Αν είχα μπροστά μου μια σταθερή εικόνα, όλα θα τα λογάριαζα σαν ένα, και δεν θα είχα και τούτο να σκεφτώ και τ’ άλλο.
-Εσύ έχεις μόνο έναν παράδεισο, ενώ εγώ έχω δέκα νύχια.
-Όμως σαν θες τα σύνορα πάντα να διαστέλλεις, να μη χωράς στο αίμα σου και άλλα τέτοια, πρέπει να έχεις κατά νου ότι τα σύνορα επανέρχονται και καταπέλτες φοβεροί σε ξαναστέλνουν παραμέσα.
-Τι μπορώ να μετρήσω με δέκα νύχια; Μόνο δέκα πληγές αρχαίες, σαν τραύματα από πέτρες καταπάνω στη νύχτα.
-Μη μ’ αποφεύγεις κι αυτή τη φορά.
-Εγώ αρχικά ανέλαβα να διοικώ. Μετά κατάντησα να εξουσιάζω. Έκανα χάρτες επιτελικούς, όμως ενίοτε, λαθραία δηλαδή, σχεδίαζα επάνω τους τις κορυφογραμμές, νερά που φύγαν απ’ την κοίτη της, όλα τα δέντρα κι όλους της άπειρους καρπούς κι όλη την άμμο ακριβώς, έτσι που όταν σήμαινε η επίθεση, εσήμαινε κι ο χάρτης τα δικά του.
-Το είδωλο έχει κι αυτό το μερίδιό του σ’ έναν τόπο ολόφωτο.
-Και να λοιπόν τι έβλεπα. Κοκκίνιζε ο κάμπος απ’ τα μήλα και κυλούσε και οι στρατιώτες του εχθρού κυλούσαν απ’ τα μήλα, κινούσαν κι όλες οι μηλιές του δάσους κατά δώθε. Έτσι νικούσα.
-Τώρα είναι που αρχίζει ο χορός κι άκου της οδηγίες. Πρώτα το χέρι, ύστερα τα μάτια σου κουνάς, για το σκοτάδι ψάχνοντας. Που και που αφήνεις λοξές ματιές στους διπλανούς, ενώ στα δόντια σου θα σπαρταρά ένα ωραίο ψάρι. Χορός λοιπόν που φέρνει προς τη θάλασσα, κρατώντας όμως και τ’ ουρανού το ίσιο.
-Τώρα σε τούτη την πλαγιά γλυκιά η κατολίσθηση. Ωσάν ακρίτας λιγοστός, του κράτους που έχω μέσα, κάνω το σώμα μου κορμί, να μην περάσει η τελευταία ήττα.
-Είμαι βέβαιος: πρώτα πεθαίνει η ψυχή.
-Η ψυχή περνάει, το σώμα μένει.
-Ψυχή ξερνούν οι μεθυσμένοι, οι άμοιροι του είναι.
[...]
-Τι σημασία έχει άραγε ετούτο το τοπίο, αν δεν το παγιώσω μες στο δικό μου χρόνο και όχι ασφαλώς σε μια φωτογραφία. Θα επιμείνω, σε κάθε γωνιά του θα χωθώ και στα ερείπια μέσα θα τινάζομαι σαν ταραγμένη σκόνη, σαν σκόνη θα γεμίζω τα κενά και τα σκισίματά του. Αλλά και πάλι, για κάποια φωτογραφία νομίζω πως μιλώ, σκισμένη ακριβώς στα όρια των προσώπων, λες και εκεί χαράσσονται τα σύνορα.
-Αφήστε με να σύρω τον νεκρό, αυτόν που εσείς, περήφανοι που τον σκοτώσατε, φωτογραφίζεστε μαζί του. Λίγο το σώμα του να σύρω, να το τραβήξω μες στο σπίτι, σε ό,τι τέλος πάντων απέμεινε απ’ αυτό και το κρατάει το τραπέζι, και κάτω απ’ το τραπέζι εγώ, το πέμπτο πόδι.
-Να είναι λοιπόν τοπίο ιστορικό, που πάει να πει, όλα σ’ αυτό να ερμηνεύονται απλά κι ο χρόνος μαλακός να δένει τις στιγμές μας. Και να ‘ναι εκεί παιδιά που παίζουνε τ’ αγάλματα, και λίγο πριν ακινητήσουν, την ώρα δηλαδή όπου το πόδι τους πατάει δεν πατάει στο χώμα, να ξεγελάνε τα πουλιά.
-Όμως ποτέ δε θα σκεπάσουν την εικόνα των έφιππων ηρώων, που δίνουν μια υπόσταση στη φρούδα ιστορία σου.
-Στις μέρες μας πολλά τα ορφανεμένα βάθρα. Σέρνονται τα αγάλματα, κομματιασμένα στο οδόστρωμα.
-Μπορείς να αρχίσεις από εκεί τη νεκροψία. Τα ίχνη φαίνονται πιο καθαρά στο μάρμαρο ή στο χαλκό.
-Μήτε η σκιά τους πια δεν τα ακολουθεί.
-Πίσω από την πλάτη μας το φως συνωμοτεί. Άκου το αίμα τους πώς σπαρταρά, κλεισμένο μες στην πέτρα, στου μέταλλου την παγωνιά.
-Τώρα χάθηκε ο ειρμός. Μικραίνει μες στο σύθαμπο εκείνο το παλιό τρικάταρτο, που σάλπαρε κατάφορτο φαντάσματα.
-Εμπρός εμείς και πίσω η θάλασσα. Κάποτε, στα δάση του βυθού μαζί της θα επιστρέψουμε.
Μηλίων επίκαιροι διάλογοι
Του Λουτσιάνο Κάνφορα
Στην αφήγηση του Θουκυδίδου, η πολιορκία της Μήλου εισάγεται από έναν διάλογο ανάμεσα στους Αθηναίους πρεσβευτές και τους άρχοντες του νησιού. Ο διάλογος, ασυνήθιστα εκτενής, δίνει μεγάλη σημασία στο επεισόδιο.
Ασύνηθες είναι και το διαλογικό σχήμα. Βέβαια, δεν είναι η πρώτη φορά που διάλογοι εντάσσονται σε ιστορικά έργα. Φερ'ειπείν, τους βρίσκουμε και στον Ηρόδοτο, μα και στον ίδιο τον Θουκυδίδη, αλλά πρόκειται για διαλόγους όπου κάθε παρέμβαση εισάγεται από μια αφηγηματική διδασκαλία. Τουναντίον, σ'αυτόν τον διάλογο οι παρεμβάσεις των πρωταγωνιστών διαδέχονται η μία την άλλη, σαν σ'ένα θεατρικό κείμενο. Πολλοί φιλόλογοι στο παρελθόν ισχυρίστηκαν την αυτονομία αυτού του διαλόγου προς το υπόλοιπο έργο. Ο Άγγλος Γκρότε (Grote) και ο Γάλλος Μπουσόλ (Busolt) τον προσδιόρισαν σαν Μήλου Άλωσις, από τον τίτλο της τραγωδίας του Φρυνίχου. Και ο διάσημος Γερμανός ιστορικός Ιούλιος Μπέλοχ (Beloch) ισχυρίστηκε ότι ο διάλογος αυτός εγράφη αμέσως μετά το τέλος των γεγονότων, υπό την εντύπωσή τους, και αρκετά χρόνια μετά ενετάχθη στις Ιστορίεςαπό τον ίδιο τον συγγραφέα ή από τον εκδότη του έργου. Σίγουρο είναι ότι ο διάλογος, για το σχήμα και για την έκτασή του, συνιστά μοναδικό πείραμα μέσα στο έργο του Θουκυδίδη.
Είναι δύσκολο να τοποθετήσουμε με ακρίβεια τον χρόνο γραφής του, καθώς και το πότε ο Θουκυδίδης τον σχεδίασε για πρώτη φορά, και είναι μάλλον περιττό να αναρωτηθούμε αν κάποιες αναφορές σε μια ενδεχόμενη μελλοντική καταστροφή της Αθήνας πρέπει να θεωρηθούν προφητείες post eventum και γι'αυτό μπορούν να μας δώσουν τεκμήρια για να χρονολογήσουμε το κείμενο. Όντως, η πιθανότητα μιας ήττας για την Αθήνα ήταν κάτι πολύ πιθανό για κάθε ενσυνείδητο πολιτικό, ήδη πριν από το μοιραίο 404 π.Χ.: είτε επειδή για την Αθήνα ήταν παραβίαση της συνεχούς ηγεμονίας της Σπάρτης στον ελληνικό κόσμο (μια παραβίαση που θα μπορούσε να φανερώσει από στιγμή σε στιγμή όλες τις αδυναμίες της) είτε γιατί η καταστροφική φύση του Πελοποννησιακού πολέμου έγινε κατάδηλη όταν η ειρήνη του 421 φάνηκε πως δεν ήταν παρά ένας εφήμερος συμβιβασμός.
Στο διάλογο, τα λόγια των Μηλίων προκύπτουν ασθενή, γιατί τείνουν να ισχυριστούν, με σοφιστικά μέσα, μιαν αδύνατη θέση, δηλαδή ότι συμφέρει τους Αθηναίους να είναι επιεικείς. Τα λόγια αυτά εύκολα αντικρούονται από τους συνομιλητές τους, οι οποίοι, άλλωστε, δείχνουν να ξέρουν καλά ποια θα είναι η μοίρα τους, σε περίπτωση ήττας σε αυτό τον μακροχρόνιο πόλεμο.
«Εάν ηττηθείτε -απειλούν οι Μήλιοι (5, 90)- θα υποστείτε τρομερή τιμωρία». Και υπονοούν: «η τιμωρία αυτή θα γίνει τόσο μεγαλύτερη όσο πιο ανελέητοι θα είστε σε περιπτώσεις σαν αυτές». Ωστόσο, οι Αθηναίοι απαντούν ότι δεν φοβούνται, και προσθέτουν ότι κάλλιο να πέσουν κάτω από τα χτυπήματα ενός δυνατού εχθρού παρά να υποχωρήσουν μπροστά σε επαναστατημένους υπηκόους. Όμως, επειδή οι Μήλιοι, με αυτό το επιχείρημα, δεν μπορούν να πείσουν τους συνομιλητές τους να μην υποδουλώσουν, με αίσχος, το νησί, πρώτα επικαλούνται την ελπίδα (5, 102), προκαλώντας, με αυτόν τον τρόπο, την ειρωνεία των Αθηναίων και στο τέλος επικαλούνται τη βοήθεια των θεών, ως εγγυητών του δικαίου (85, 104). Αλλά οι Αθηναίοι, φθάνοντας τη συζήτηση στα έσχατα, ισχυρίζονται ότι όχι μόνο στους ανθρώπους αλλά και στους θεούς «αν κρατή άρχειν» (ο δυνατότερος ισχύει). Και προσθέτουν: «δεν καθιερώθηκε ο νόμος αυτός από εμάς, ούτε είμαστε εμείς οι πρώτοι που τον χρησιμοποιήσαμε∙ τον αποδεχθήκαμε και θα τον παραδώσουμε στους μεταγενέστερους για πάντα (όντα δε παραλαβόντες και εσόμενον ες αεί καταλείψοντες χρώμεθα αυτώ, 5, 105) και ξέρουμε καλά ότι και εσείς, εάν είχατε τώρα τη δικιά μας δύναμη, θα συμπεριφερόσασταν όπως εμείς».
Τέλος, είναι ανάγκη, σύμφωνα με τους Αθηναίους, να καταργηθεί η αυτονομία των Μηλίων. Και, όπως πάντοτε συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις, ο Θουκυδίδης εντοπίζει την αιτία αυτής της ανάγκης στην για πάντα αμετάβλητη ανθρώπινη φύση.
Δεν έχει σημασία να αναρωτηθούμε αν ο Θουκυδίδης είναι με το μέρος των μεν ή των δε. Αντίθετα, πρέπει να σημειώσουμε ότι, στο τέλος, οι Μήλιοι εξαντλούν όλα τα επιχειρήματά τους, μένουν άοπλοι και επιμένουν στη θέση τους, βασιζόμενοι σε μια παράτολμη και απελπισμένη σκέψη: ότι ουδείς ποτέ υπεχώρησε εκουσίως χωρίς να πολεμήσει. Η επιχειρηματολογία των Αθηναίων γίνεται, άρα, η πιο πειστική, και ο Θουκυδίδης δεν επινοεί άλλες κατάλληλες απαντήσεις από τους Μηλίους.
Ο αφανισμός της Μήλου μπορούσε στην αρχή να φανεί σαν κάτι αναγκαίο, αλλά μετέπειτα έγινε εφιάλτης στις συνειδήσεις των Αθηναίων, εφιάλτης που πήρε σάρκα και οστά, χρόνια μετά, όταν αναγγέλθηκε η καταστροφή των Αιγός ποταμών, όπως τόνισε ο Ξενοφών: «Δεν θρηνούσαν μόνο τους νεκρούς αλλά και περισσότερο τον εαυτόν τους∙ ενόμιζαν, όντως, ότι θα υπέφεραν την ίδια μοίρα που επέβαλαν στους Μήλιους αποίκους των Σπαρτιατών» (Ελληνικά, 2, 23). Ο συγγραφέας αυτών των λόγων (και υποθέτω ότι αυτό το πρώτο μέρος των Ελληνικώνείναι έργο του ίδιου του Θουκυδίδου) έχει ξεκάθαρη γνώση των ευθυνών και ξέρει καλά ότι στα πολιτικά δρώμενα δεν υπάρχουν λάθη που μένουν ατιμώρητα.
Η Ιστορία και οι μεταβαλλόμενοι ορίζοντες της λογοτεχνικής ηθικής
Του Αλέξη Ζήρα
Την τελευταία δεκαπενταετία σχολίασα πολλές φορές αρνητικά, θεωρώντας πως είναι κοντόφθαλμες και προκατειλημμένες, δημόσια διατυπωμένες απόψεις συγγραφέων ή κριτικών σύμφωνα με τις οποίες έχει εκλείψει πια το ενδιαφέρον και η σχέση της λογοτεχνίας για την πολιτική, αφού ήδη με τις αλλαγές στον διεθνή χάρτη έχουν οξειδωθεί οι μήτρες παραγωγής των ιδεολογιών του περασμένου αιώνα και έχει περάσει στο βάθος του προσκηνίου η συλλογική αποτύπωση της ανθρώπινης ζωής.
«Όσον αφορά το σκηνικό των γραπτών μου», ομολογούσε ο Φαίδων Ταμβακάκης το 1989, «δεν έχω προτιμήσεις -ή εμμονή- σε κοινωνικές τάξεις, τόπους, χρονικές περιόδους. Δεν θεωρώ το σκηνικό κεντρικό λόγο ύπαρξης ενός πεζογραφήματος. Τα κοινωνικοπολιτικά και τα ιστορικά αρχεία είναι ο διάκοσμος, που μόνο τη διάθεση του αναγνώστη επηρεάζει και μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις αγγίζει το στομάχι»1. Και με ακόμη μεγαλύτερη έμφαση διαπίστωνε λίγα χρόνια αργότερα ο κριτικός Δημοσθένης Κούρτοβικ, ότι «για τους πεζογράφους της “γενιάς του '80”οι ιδεολογικές ανησυχίες και δεσμεύσεις ενός ανθρώπου δεν λένε τίποτε πραγματικά διαφωτιστικό για την προσωπικότητά του και τις δυνάμεις που κυβερνούν τη συμπεριφορά του»2.
Συνήθως, το βασικό λάθος που υπάρχει σε τέτοιου είδους εκτιμήσεις βρίσκεται στο ότι εκείνοι που συνεχίζουν να τις επιχειρούν θεωρούν την πολιτική προσδιορισμένη μια κι έξω από τον παρελθόντα χρόνο∙ λίγο ως πολύ, ένα φάντασμα της ιστορίας. Και κατά προέκταση κρίνουν τη λογοτεχνική μετουσίωσή της ως έννοια που έχει ξεθωριάσει η σημασία της, με βασικό επιχείρημα ότι οι τρέχουσες προσλαμβάνουσες των αναγνωστών είναι πολύ διαφορετικές από τις προσλαμβάνουσες των αναγνωστών προηγούμενων περιόδων. Όμως εδώ υπάρχει κάτι το περίεργο και αντιφατικό. Ενώ ορισμένοι συγγραφείς και κριτικοί έσπευσαν να εξαγγείλουν τον θάνατο μιας λογοτεχνίας που διέπεται από ηθικά διλήμματα και ιδεολογήματα, πίστεψαν ότι η αναδυόμενη λογοτεχνία του '80 και του '90 ήταν κατά κάποιο τρόπο αναγκασμένη να αναδείξει με αγχώδη τρόπο το άδειο που άφησαν πίσω τους οι παλιές ηθικές αξίες3. Αλλά μια τέτοια υπόθεση δεν αποτελεί κι αυτή με τη σειρά της ένα στοίχημα με την εποχή που κατ'ανάγκην εκφράζει4; Στοίχημα πολιτικού συμβολισμού οπωσδήποτε, αν και αντίστροφα, αφού έστω και στο περιορισμένο χρονικό διάστημα μιας δεκαετίας περίπου (1980-1990) επισήμαινε την απουσία της δημόσιας διάστασης στην αντίστοιχη λογοτεχνική παραγωγή.
Νομίζω ότι διαπιστώσεις όπως αυτές είναι όχι μόνο παλαιότατης κοπής -αφού κάθε φορά που κλείνει ένας ιστορικός κύκλος γεννιέται από μέσα του ένας καινούργιος- αλλά και εξαιρετικά αμφιλεγόμενες, επειδή ακριβώς θεωρούν συλλήβδην ως “μονοκόκαλη"μια οποιαδήποτε προηγούμενη λογοτεχνική περίοδο. Δεν χρειάζεται να έχουμε μια πλήρη εποπτεία της θεματογραφίας, των αφηγηματικών τεχνικών, της γλώσσας και της ανθρώπινης τυπολογίας που ανέδειξαν το διήγημα και το μυθιστόρημα μιας χρονικής περιόδου, για να συμπεράνουμε ότι μόνιμο γνώρισμά της είναι η πολυμορφία.
***
Είναι ενδεικτικό των νέων τάσεων της ελληνικής πεζογραφίας μετά το 1990-1995 ότι ο εστιασμός των νεότερων μυθιστοριογράφων και διηγηματογράφων στον μικρόκοσμο της καθημερινής ζωής ανατράπηκε εντελώς. Ακόμη και τα στοιχεία της αναζήτησης και της αυτογνωσίας που είχαν περάσει κατά την προηγούμενη δεκαετία, με την επίδραση κυρίως Αμερικανών συγγραφέων, όπως ο Τζ. Ντ. Σάλιντζερ, η Τζόις Κάρολ Όουτς, ο Ρέημοντ Κάρβερ, ο Χ. Σέλμπι, εμφανίζονται μερικά χρόνια αργότερα αυτο-υπονομευμένα∙ όχι λόγω της αδυναμίας των ίδιων των λογοτεχνών να στήσουν μια ανάλογη πλοκή όσο λόγω της ραγδαίας μεταμόρφωσης του κοινωνικού ορίζοντα, ο οποίος μοιραία αντανακλάται στις λογοτεχνικές αναπαραστάσεις. Μια ολόκληρη ομάδα νέων πεζογράφων, εδραιωμένοι στο λογοτεχνικό προσκήνιο της δεκαετίας 1985-95, έβλεπαν ήδη την ανάγκη να αλλάξουν κατεύθυνση στον εστιασμό τους, όπως έλεγε απερίφραστα ο Τατσόπουλος σε άρθρο του, υπανισσόμενος βέβαια το γνωστό και από άλλες χώρες φαινόμενο του να αποδέχεται η λογοτεχνία την έλλειψη της αυτονομίας της και να προσανατολίζεται με βάση τους αξιακούς κανόνες ενός νέου, υποτίθεται, πολιτισμικού περιβάλλοντος. «Όπως οι όψιμοι δραπέτες των ανατολικών καθεστώτων, στα τέλη της δεκαετίας του '80, περνούσαν υποχρεωτικά από το αντικομμουνιστικό καθαρτήριο, έτσι κι εμείς, προς τα μέσα της ίδιας δεκαετίας, αποτάξαμε την πολιτικολογία και τα αμαρτωλά της συμπαρομαρτούντα. Τον μεγάκοσμο του ακατάσχετου βερμπαλισμού διαδέχτηκε στις σελίδες μας ο μικρόκοσμος της καθημερινότητας. Ο αφηγηματικός μας τόνος χαμήλωσε αισθητά, κατέβηκε από τις ιδεολογικές βουνοκορφές -όπου σχεδόν μισό αιώνα είχε κουρνιάσει- και περιδεής ανακάλυψε την ειρωνεία, την αμφισημία, τον κυνισμό, την υπονόμευση, όλα τα συστατικά του χιούμορ, όλα τα εξοστρακισμένα μπαχαρικά από τον καιρό του Μεσοπολέμου. Κάπου εκεί βεβαίως καιροφυλακτούσε ο μηδενισμός, η απώλεια των μεγεθών, η αίσθηση ότι [...] αφηγηματικό καταφύγιο θα βρούμε μονάχα στην αγκαλιά της παρωδίας»: Π.Τ., «Το ιερατείο και οι τερμίτες», Ελευθεροτυπία, 1η Σεπτεμβρίου 2000 (= Το ραβδί και το καρότο. Αναγνώσεις,Πατάκης 2004, σ. 13-14).
Αν και οι επισημάνσεις του Τατσόπουλου έχουν την ιδιαίτερη σημασία τους, καθώς προέρχονται από έναν συγγραφέα που βλέπει το έργο του σε συνδυασμό με τα γενικότερα τεκταινόμενα της εποχής, θα έλεγα ότι ο ενοχικός τόνος που διατρέχει το άρθρο του είναι μάλλον υπερβολικός. Ο εκφυλισμός της συγγραφικής συνείδησης είναι καρπός μιας διαδικασίας που οι απαρχές της είχαν ήδη φανεί από τη δεκαετία του '70 σε άλλους συναφείς με την καθαυτό λογοτεχνία χώρους, ιδίως στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο, ο οποίος όχι μόνο συντάχθηκε με την εξαχρείωση του τηλεοπτικού λόγου αλλά και σε πολλές περιπτώσεις τον υπερακόντισε.
Είναι, ωστόσο, αμφίβολο αν οι μορφές έκπτωσης της πολιτισμικής παραγωγής -και ανάμεσα σ'αυτές των εύπεπτων και ευπώλητων μυθιστορημάτων- προέκυψαν από την απάθεια και τη μηδενιστική συνείδηση των πεζογράφων του '80, από την αντίληψή τους ότι «τόσο η κωμωδία όσο και το δράμα αδυνατούν να αποδώσουν με επάρκεια το σύγχρονο αλαλούμ, ότι αφηγηματικό καταφύγιο (βρίσκεται) μονάχα στην αγκαλιά της παρωδίας»5. Και τούτο γιατί η παρωδία, σε άλλες εποχές και κάτω από άλλες συνθήκες, δημιούργησε παγκόσμια αριστουργήματα, όπως μας είχε δείξει ο Μιχαήλ Μπαχτίν στις μελέτες του για την εξέλιξη του μυθιστορηματικού είδους6 αλλά και ο Μίλαν Κούντερα στη συλλογή δοκιμίων του Η τέχνη του μυθιστορήματος7.
1. Ελισάβετ Κοτζιά, "Φανταστικές ιστορίες και περιπέτειες. Τέσσερις νέοι συγγραφείς (Β. Ραπτόπουλος, Π. Τατσόπουλος, Θ. Σκάσσης, Φ. Ταμβακάκης) απαντούν στο ερώτημα γιατί γράφει κανείς πεζογραφία σήμερα", εφημ. Η Καθημερινή, 21 Μαϊου 1989.
2. "Το παλιό και το καινούργιο. 8 παρατηρήσεις για τη νέα ελληνική πεζογραφία", εφημ. Τα Νέα, 3 Απριλίου 1992.
3. «[Το βιβλίο μου] δεν περιγράφει μια γενιά, αλλά έναν τρόπο ζωής και σκέψης που μοιάζει με την αναπνοή ασθματικού», λέει η Άντζελα Δημητρακάκη για το μυθιστόρημά της Ανταρκτική (1998), Βλ. Σταυρούλα Παπασπύρου, "Μια ηλικία, δύο βιβλία", εφημ. Ελευθεροτυπία, 22 Μαρτίου 1998.
4. Η πολιτική σύλληψη της εποχής περνάει άλλωστε πάντοτε από την έντονα εγωτική σχέση των συγγραφέων στα χρόνια της νεότητάς τους, όταν περισσότερο από μυθοπλασία η αφήγησή τους είναι κατάθεση ψυχής. Βλ. την πρώιμη ομολογία του Πέτρου Τατσόπουλου: «Στα εφηβικά και στα πρώτα μετεφηβικά μου χρόνια είχα την ίδια τυφλή εμπιστοσύνη στις κατά καιρούς ιδέες μου και ένιωθα περίπου σαν χρέος την ανάγκη να μεταφέρω αυτές τις “μεγάλες και πικρές αλήθειες” στον κόσμο για να ξεστραβωθεί επιτέλους», εφημ. Το Βήμα, 3 Μαρτίου 1985.
5. Π. Τατσόπουλος, ο.π., σ. 14.
6. Βλ. Ενδεικτικά, Μ. Μπαχτίν, Η διαλογική φαντασία (The Dialogic Imagination). University of Texas Press 1981.
7. Μ. Κούντερα, Η τέχνη του μυθιστορήματος, μτφρ. Φίλιππος Δρακονταειδής, Εστία 1988, σ. 13 κ.ε.
Η βαλκανική τραγωδία μέσα από τη σύγχρονη ελληνική ποίηση
Του Μάσσιμο Κατσούλο
Σε μια σειρά “σημειώσεων εκ των υστέρων”, για τον πόλεμο του Κοσσυφοπεδίου, ο Αυστριακός πεζογράφος Πέτερ Χάντκε διηγείται μια επίσκεψή του στη Στουδένιτσα, λίγες μέρες μετά τους βομβαρδισμούς που γκρέμισαν, μεταξύ άλλων, και παλιά ορθόδοξα μοναστήρια, και περιγράφει την οργή που οι αεροπορικές επιθέσεις προκάλεσαν στους μοναχούς αλλά και στον ίδιο:
«Όπως είναι φυσικό, νιώθαμε μεγάλη οργή για τα αεροπλάνα που σφυροκοπούσαν ανελέητα την περιοχή, μα και για τη συνήθειά τους να τα καταστρέφουν όλα, και την επομένη να επιστρέφουν για να ισοπεδώσουν ό,τι απέμεινε, ακριβώς όπως έκαναν οι Ουστάσι στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο».
Οι “σκηνοθετικές οδηγίες” που εισάγουν τους δύο πρώτους μονολόγους του τετραμερούς συνθετικού ποιήματος του Γιώργου Μπλάνα Επεισόδιο(2003), μπορούν να θεωρηθούν μια συμβολική (αλλά εξίσου συγκλονιστική) επέκταση της ίδιας πραγματικότητας που περιγράφει ο Χάντκε:
«(Ένα κερί σχεδόν ανάπηρο από το βάρος της φλόγας, γεμίζει το κελί∙ περισσότερο με σκιές παρά με φως. Δείχνει με δάχτυλα εφιαλτικά τη σκοτεινή φιγούρα ενός άντρα που σκύβει πάνω στο μικρό τραπέζι... Πεταμένα στο πάτωμα τα ράσα του. Ο άλλοτε κόκκινος κεντητός σταυρός του μοναστικού σκούφου τόσο φθαρμένος που δεν ξεχωρίζει. Δεν έχει σημασία. Ούτε έχει σημασία πώς ο άντρας υπήρξε φοιτητής της στρατιωτικής Ακαδημίας. Σημασία έχει πως είναι από καιρό μοναχός και πως ο μοναδικός του φίλος είναι μακριά, προσπαθώντας ν'αποφύγει τη σύλληψη για εγκλήματα πολέμου... Ο άντρας γράφει στον φίλο του. Το γράμμα εντοπίστηκε στα ερείπια του μοναστηριού, μετά από βομβαρδισμό και ο άντρας νεκρός. Δεν πρόλαβε να το ταχυδρομήσει. Εξάλλου ήταν μάλλον απίθανο να έφτανε στον προορισμό του. Ο φίλος του βρέθηκε νεκρός στο καταφύγιό του, ένα μήνα μετά. Άγνωστο αν αυτοκτόνησε ή εκτελέστηκε. Κάπου στα Βαλκάνια. Νύχτα)».
Στην εισαγωγή αυτή έχουμε όλα τα απαραίτητα στοιχεία για να συλλάβουμε το τετραμερές δράμα που εξελίσσεται στη σκηνή του Επεισοδίουκαι να τοποθετήσουμε συγκεκριμένα το εν λόγω έργο στα ιστορικά του συμφραζόμενα.
Οι τέσσερις μονόλογοι του ποιήματος, τρεις εκ των οποίων σε σχήμα ανεπίδοτης επιστολής, συνιστούν ένα διαφορετικό, διλημματικό τρόπο ν'αντιμετωπιστεί η βαλκανική τραγωδία, προσπερνώντας τους διπολισμούς δίκαιο-άδικο, ενοχή-αθωότητα, καλό-κακό, μέσω των οποίων τα επίσημα μέσα μαζικής ενημέρωσης και πολλοί διανοούμενοι προσπάθησαν να εξηγήσουν και προπαντός να δικαιολογήσουν τους απάνθρωπους βομβαρδισμούς στο Βελιγράδι και σε ολόκληρη τη Σερβία. Για να το κάνει αυτό ο Μπλάνας, αποφασίζει να παρατηρήσει τα ιστορικά δρώμενα από την προοπτική των πρωταγωνιστών, που ζουν από μέσα το δράμα ετούτο και υφίστανται άμεσα τα επακόλουθα. Μ'αυτόν τον τρόπο, ο συγγραφέας τοποθετείται στη σωστή θέση, ώστε να συλλάβει την πραγματικότητα, όχι με την οπτική τού εκ των υστέρων κατακρίνοντος αλλά με τη ματιά ενός που αφηγείται χωρίς προκαταλήψεις τραγικά γεγονότα, τοποθετημένα στο πλαίσιο του ευρύτερου δράματος των Βαλκανίων. Μέσω τεσσάρων παραδειγματικών επεισοδίων, ο Μπλάνας διηγείται ένας έπος, το θέμα του οποίου δεν είναι τα ηρωικά συνδηλούμενα αλλά οι μικρές ιστορίες απλών ανθρώπων, τα ανιστόρητα των θυμάτων του πολέμου, η αλήθεια των ηττημένων. Ο “Εγκληματίας” (Στέφανος) και ένας εξίσου ανώνυμος πρόσφυγας (ο "Άμαχος"), απεικονίζουν ανθρώπινα παραδείγματα εκείνου του ταλαιπωρημένου κόσμου, είναι άνθρωποι που μας οδηγούν στον λαβύρινθο των Βαλκανίων και της ψυχής. Σαν τους πρωταγωνιστές του αρχαίου δράματος, δρουν σε μια ερειπωμένη σκηνή, παρανάλωμα πολλών αποριών και ελαχίστων βεβαιοτήτων: “επενδύουμε στο θάνατο” (σ. 15) και “πρώτα πεθαίνει η ψυχή” (σ. 25).
Τα μέρη του ποιήματος είναι άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους, κυρίως τα δύο πρώτα, τα οποία παρουσιάζουν τα δύο πρόσωπα του ίδιου νομίσματος, ακόμα και στο λεκτικό επίπεδο, με πολλές επαναλήψεις και παραπομπές που φανερώνουν τις σχέσεις ανάμεσα στον εθνικιστή Στέφανο και τον πρώην εξίσου εθνικιστή Τιμόθεο. Αλλά συνάμα συνιστούν και στιγμές μιας αδύνατης επικοινωνίας, γιατί εκείνο που θα μπορούσε να γίνει ένας διάλογος, καταλήγει να είναι ένας μονόλογος του πρωταγωνιστή, που μιλάει με τον εαυτό του και με την ενοχή του, αφού οι επιστολές μένουν ανεπίδοτες ή χαμένες στα ερείπια του βομβαρδισμένου μοναστηριού, είτε γιατί ο γράφων σκοτώθηκε είτε γιατί εκτελέστηκε είτε, τέλος πάντων, γιατί το γράμμα: «πατήθηκε και σκίστηκε και κομματιάστηκε, όταν ο στρατός άδειασε βεβιασμένα τον καταυλισμό προσφύγων».
Αυτή η έλλειψη επικοινωνίας υπογραμμίζει την τραγική μοναξιά των προσώπων, κλεισμένων σ'έναν κόσμο υπό διάλυση, στον οποίον ήδη έγινε ο τελικός διαχωρισμός του ανθρώπου από το φυσικό του περιβάλλον. Δεν είναι τυχαίο ότι οι σκηνές εξελίσσονται σε μια φασματική ατμόσφαιρα (όπου οι φιγούρες κινούνται σαν σκιές στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου), μέσα σε γυμνές και κακοφωτισμένες κάμαρες ή μέσα στα ερείπια ενός μοναστηριού, που αφενός παραπέμπει σε συγκεκριμένες πολεμικές εμπειρίες και αφετέρου γίνεται το σύμβολο μιας ηθικής καταστροφής, μιας ανθρωπότητας που δεν σέβεται πια ούτε τα όσια και τα ιερά. Μ'αυτόν τον τρόπο, ο ποιητής μας υποχρεώνει να σκεφτούμε εκ νέου τις κατηγορίες της ενοχής και της αθωότητας, γιατί όλες οι τρέχουσες βεβαιότητές μας παρασύρονται από τη βία της πραγματικότητας αυτής.
Μέσα στον κλοιό ετούτης της μοναξιάς, οι πρωταγωνιστές του Επεισοδίουκαταβάλλουν απεγνωσμένες προσπάθειες να κρατηθούν σε κάτι, έστω και πρόχειρο, ν'ανακτήσουν μια, έστω και εξ αποστάσεως, ανθρώπινη επαφή. Όμως οι προσπάθειές τους είναι καταδικασμένες στην αποτυχία, λόγω της ανικανότητάς τους να απαλλαγούν από το βάρος του παρελθόντος τους, από την ενοχή που επικρέμεται πάνω τους υπό τη μορφή αδυσώπητου πεπρωμένου. Μ'αυτή την έννοια, οι επιστολές, χαμένες στη λαίλαπα της βίας, μας λένε ότι κάθε πόλεμος σκάβει ένα αγεφύρωτο χάσμα μεταξύ των προσώπων, εγείρει ένα τείχος σιωπής, γιατί ο άνθρωπος εξαναγκάζεται να ζει σ'ένα κόσμο όπου, όπως σωστά παρατήρησε ο Γιώργος Βέης γράφοντας για το Επεισόδιο, κυριαρχεί το ρητό του Πλαύτου "Homo homini lupus". Οι επιστολές είναι η έσχατη προσπάθεια των πρωταγωνιστών να διασπάσουν τη σιωπή που τους χωρίζει από τους άλλους αλλά και από το περιβάλλον τους. Η απώλεια των επιστολών γίνεται έτσι η τελεσίδικη ήττα του λόγου εν όψει της σιωπής που, σε τελευταία ανάλυση ανάλυση, συνταυτίζεται με τον θάνατο, τον φυσικό και τον πνευματικό.
Στην ίδια ατμόσφαιρα μας παραπέμπουν και κάποια ποιήματα του Σπύρου Βρεττού, που περιλαμβάνονται στην πρόσφατη ποιητική του συλλογή Πράξη απλή(2003). Πρόκειται για τα ποιήματα "Βαλκάνιου ηγέτη μονόλογος αμφιλεγόμενος", "Προετοιμασία ηγέτη για απολογία", "Φιλότεχνος σε κρίση".
Στα δύο πρώτα, ο ποιητής δίνει τον λόγο σ'ένα πρόσωπο στο οποίο είναι αρκετά εύκολο να διακρίνουμε τα χαρακτηριστικά του Μιλόσεβιτς:
Στους δικαστές μου θα μιλήσω αγγλικά
ή σερβικά ή κελτικά
ή, τέλος, και βαβελικά
...........
Το 'ξερα ότι ο χώρος δεν ενδείκνυται
και πως γι'αυτό, και προκειμένου
και τα χρήματα στο κράτος να εισρεύσουν,
θα έπρεπε να συλληφθώ,
σε χώρα ξένη να εκδοθώ
και πιο νηφάλιοι δικαστές να με διορίσουν
ισόβιο φύλακα ωραίων τοίχων και στενών
όπου και θα κρεμάσω χιλιάδες αναμνηστικά
και δέκα ωραία τάματα~
τάμα και κράτος τα εννιά.
τάμα και κορμί σαν πένθιμο το τελευταίο.
ή
Εν μέσω αυτών και των μελλούμενων
τους αιχμαλώτους θα ελευθερώσω
ώστε και δαίμονας να μην θεωρηθώ
και κάποια απ'τα προσχήματα να πέσουν
ή, ακόμα
μα πάντα τα Βαλκάνια αποφεύγοντας
γιατί σαν τράβαγα γι'αυτά γραμμές
μου 'βγαινε άλλος χάρτης.
Τα δεδομένα, ποιητικά μετασχηματισμένα αλλά ευδιάκριτα, αποκτούν, μέσω αυτής της “αμφιλεγόμενης” ερμηνείας, νέες προοπτικές και διαστάσεις, που δεν προκύπτουν από τις επίσημες πηγές. Μ'αυτό φυσικά δεν θέλω να πω ότι ο Βρεττός γίνεται ο δικηγόρος του εν λόγω βαλκάνιου ηγέτη, αλλά ότι απεφάσισε να κρυφτεί πίσω από τον πρωταγωνιστή-κατηγορούμενο, ούτως ώστε να τον παρατηρήσει στην κατάθεσή του, χωρίς ούτε να τον καταδικάζει ούτε να τον αθωώνει, όπως, άλλωστε, είναι φανερό και από το επίθετο «αμφιλεγόμενος» που συνοδεύει τον μονόλογο-απολογία. Ό,τι ο Βρεττός θέλει να δείξει είναι το διφορούμενο της Ιστορίας, τη δυνατότητα να βρούμε διαφορετικές αλήθειες, σύμφωνα με την προοπτική από την οποία κρίνουμε τα γεγονότα. Αυτό δεν σημαίνει πως καταλήγει κανείς σε έναν σχετικισμό, όπως δυστυχώς γίνεται όλο και περισσότερο, ο οποίος οδηγεί στον γνωστό και απαράδεκτο ιστορικό αναθεωρητισμό, αλλά έτσι υπογραμμίζεται ο διλημματικός χαρακτήρας της Ιστορίας, ο οποίος, στην εποχή της επιβαλλόμενης από την κυρίαρχη ιδεολογία μοναδικής σκέψης, κινδυνεύει να εξαφανιστεί, προς όφελος μιας μονόπλευρης ερμηνείας.
Είναι ακριβώς σαν να αμφισβητεί κανείς την προκατασκευασμένη ιστορική αλήθεια, που απαιτεί να ξεχωρίσει, αμέσως και χωρίς δισταγμούς, τα θύματα και τους θύτες (γιατί αυτή η διάκριση είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για τους “δίκαιους” ή “ανθρωπιστικούς πολέμους”). Είναι σαν να χρησιμοποιείται η ποίηση ως μέσο κατά της απλοποίησης της πραγματικότητας. Εδώ βρίσκεται η πολιτικότητα της ποίησης του Μπλάνα, του Βρεττού και των άλλων ποιητών της γενεάς του '89 (ας αναφέρουμε ενδεικτικά τον Βαγγέλη Κάσσο, τον Ηλία Λάγιο, τον Δημήτρη Χουλιαράκη). Είναι η βούληση να διηγηθεί (και δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η αφηγηματικότητα είναι το μορφολογικό στίγμα αυτής της γενιάς) το έπος των ανιστόρητων, των ανθρώπων που δεν έχουν υπηκοότητα, μέχρι στιγμής, στην επικράτεια της επίσημης ιστοριογραφίας.
Όμως από έναν στίχο του Βρεττού, «κατέβαινε από σχισμένα κράτη», πιάνει το νήμα ο πρεσβύτερος αλλά πάντα μάχιμος ποιητής Γιάννης Δάλλας, με το ποίημα “Σπαράγματα από σχισμένα κράτη”, που φέρει τον ενδεικτικό υπότιτλο «Τα νεότερα από Βελιγράδι και Βαγδάτη». Ο Δάλλας παίρνει το υλικό του από την ιστορία και το μεταπλάθει ποιητικά, ώστε να του δώσει παραδειγματική διάσταση, να φέρει στην επιφάνεια την απώτερή του έννοια, χωρίς όμως να λησμονηθεί η ανθρώπινη αλλά και η πολιτισμική πλευρά του γεγονότος: «κι είναι για μας σαν να γκρεμίζονται ντουβάρια από το πάνω πάτωμα». Το δεύτερο μέρος του ποιήματος τοποθετείται στη Βαγδάτη: «Σε κάθε παραμύθι υπάρχει ένας δράκοντας/ φύλακας των πηγών του πετρελαίου/ που απάνω τώρα τα γεράκια περιφέρονται/ του Πενταγώνου». Μα και τα δυο εισάγονται από ένα άλλο, πολιτικό κι αυτό ποίημα:
ΜΕΤΑ ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΠΑΓΟΘΡΑΥΣΤΙΚΟΥ
Φύσηξε αέρας από τα παλιά Βαλκάνια
πετροδολάρια απ’ τη Βεσσαραβία
κι αγγελικά κορμιά στα καμπαρέ της Σόφιας
(Κορμιά φιδίσια από χειμέρια νάρκη, βγαίνοντας
απ’ το αίμα ενός παγόβουνου που κύλησε – ψηλά
Ψηλά από της Ρωσίας τα χιόνια)
Ιστορικότροπη λογοτεχνία
Του Σπύρου Ασδραχά
Το σημείωμα αυτό οφείλεται στην επιμονή και στα καταιγιστικά ερωτήματα του Κώστα Βούλγαρη: για να απαντήσει κανείς σ'αυτά θα έπρεπε να έχει μια ιδιότητα που μου είναι ξένη, να είναι δηλαδή ιστορικός και φυσικά μελετητής όλης της σύγχρονης λογοτεχνίας. Θα περιοριστώ αναγκαστικά σε ορισμένα απ'αυτά, όσα μου είναι λιγότερο ξένα. Και, πρώτα, η επίπτωση του 1989 στην ιστορικότροπη ελληνική λογοτεχνία. Οι ίδιοι οι λογοτέχνες μας θα ήταν οι αρμοδιότεροι ν'απαντήσουν στο ερώτημα αυτό και ήδη το έχουν, ως ένα βαθμό, επιχειρήσει: εγώ θα παρατηρήσω απλώς ότι το ερώτημα έχει δυο, τουλάχιστον, σκέλη.
Το πρώτο αφορά το 1989 ως έναυσμα, για τη στροφή προς την ιστορία ως θεματικό πεδίο της λογοτεχνικής αφήγησης και τη χρονικότητα της ιστορίας αυτής. Το δεύτερο αφορά τη λογοτεχνική εκφορά του νοήματος αυτής της σημαδιακής χρονολογίας. Είναι αυτονόητο ότι η εσωτερική κατάρρευση του σοβιετικού συστήματος και η αντίστοιχη των ομόλογων Λαϊκών Δημοκρατιών αποδέσμευσε στις χώρες του "υπαρκτού"καταθέσεις μαρτυριών, που δίπλα στην ανθρώπινη τονικότητά τους είχαν και μια τονικότητα ιστορική: ωστόσο, η καταγγελία, η εκφώνηση των ως τη στιγμή εκείνη σιωπηλών γνώσεων και εμπειριών δεν ενέχει καμία διαφοροποίηση των τρόπων της αφήγησης, δεν κρυσταλλώνεται σε καμιά καινούργια λογοτεχνική "γλώσσα"∙ οι αφηγηματικοί κεκτημένοι τρόποι δεν ανατρέπονται. Δεν επαναπροσδιορίζεται επίσης η σχέση των ανθρώπων, των εκφραζομένων ανθρώπων, με την ιστορία τους. Το ζήτημα είναι μήπως επαναπροσδιορίζεται η πρόσληψη της ιστορίας.
Ας γυρίσουμε όμως για λίγο στη σημαδιακή χρονολογία. Για πολλούς, εχθρούς, φίλους ή κριτικά ομόγνωμους του αυτοκαταργημένου καθεστώτος, η ανατροπή βιώθηκε ως έκπληξη και συγχρόνως ως έναυσμα για την προβολή ψευδών προσδοκιών για την αναβίωση του πρωταρχικού νοήματος μιας επανάστασης που σηματοδοτείται από μιαν άλλη χρονολογία, το 1917. Το ζήτημα είναι αν όλα τούτα μεταγράφηκαν σε λογοτεχνικό μόρφωμα. Ωστόσο ας θυμίσουμε ότι η κριτική αμφισβήτηση και απαξίωση του σταλινικού υποδείγματος δεν περίμενε για να εκδηλωθεί το 1989, για να διατυπωθεί και να συνεπαχθεί τις αντίστοιχες λογοτεχνικές καταγραφές: για να μείνουμε στα δικά μας, το κιβώτιο ήταν άδειο πριν γκρεμιστεί το τείχος του Βερολίνου. Οι αιτίες που προκάλεσαν την ευφρόσυνη υποδοχή του 1989 είχαν ήδη καταδειχθεί από μια λογοτεχνία που εκ των πραγμάτων είχε ιστορική διάσταση, όταν δεν ήταν εκ προθέσεως ιστορική. Θα θυμίσω προς την τελευταία κατεύθυνση ένα μόνο παράδειγμα, την πραγματικά ιστορική μυθιστοριογραφία του Τσότσιτς, υπόδειγμα συνάρθρωσης μορφοπλασίας και ιστορικής αναπαράστασης. Ας είναι. Θέλω να πω ότι αναστόχαση της ιστορικής στιγμής του λεγόμενου πραγματικού σοσιαλισμού είχε πραγματοποιηθεί πριν από την αυτοκατάρρευσή του και είχε ήδη εκφραστεί σε διαφορετικής μελλοντικής στόχευσης λογοτεχνικές εκφράσεις. Ορισμένες απ'αυτές δεν ήταν δυνατό να διατυπωθούν πριν από το 1989, αλλά για διαφορετικούς λόγους.
Εκείνοι που αφορούν τους λογοτέχνες που ζούσαν στις επικράτειες του "υπαρκτού"είναι προφανείς, χωρίς τούτο να σημαίνει ότι οι ρωγμές δεν ήταν δυνατόν να αναδυθούν, με έξεργο παράδειγμα τον Σολζενίτσιν, για τον οποίο η προβληματιζόμενη μαρξιστική ερμηνεία του κόσμου (όχι μόνο εκτός των συνόρων) αναρωτιόταν αν είναι ενσωματώσιμος σε μια δημιουργική πρόσληψη της σοσιαλιστικής δυνατολογίας: η καταγγελία του συστήματος δεν συνεπαγόταν την απόρριψη των γενεσιουργών επαναστατικών του κατηγορημάτων. Χρειάζεται να μας πει κανείς αν το 1989 έδωσε και πώς συνέχεια στην πρόσληψη αυτή της καταγγελίας. Και, ακόμη παραπέρα, με ποια αναθεώρηση των ερμηνευτικών εργαλείων. Ας επανέλθουμε στα καθ'ημάς.
Λέγεται ότι με τη διάψευση που επήλθε από τη διάλυση ενός εξουσιαστικού συστήματος, που αιτιολογούσε την ύπαρξή του με την επίκληση της ιστορικής νομοτέλειας, καταργήθηκαν οι "μεγάλες αφηγήσεις", δηλαδή εκείνες που προϋπόθεταν την αποδοχή μιας συνεκτικής, αλλά όχι για τον λόγο αυτόν μη πολυεπίπεδης, ιστορικής ερμηνείας που κλιμάκωνε τις αιτίες της ιστορικής κίνησης, συνεπέφερε άλλου τύπου "αφηγήσεις", μερικευμένες αφηγήσεις που αντιστοιχούν σε κάποια από τις κλίμακες των αιτιών. Μολονότι γι'αυτή την αφηγηματική τακτική δεν χρειαζόταν ως προϋπόθεση η αλλαγή του πολιτικοκοινωνικού χάρτη της υφηλίου, θα άξιζε να μας πει κανείς σε ποιο βαθμό αυτές οι νέες αφηγήσεις αποσπώνται από τις ήδη κεκτημένες και τις διαφοροποιούν. Κάποιες απ'αυτές δεν ήταν ίσως "εκφωνητές"πριν από την κατάρρευση του ανατολικού κόσμου, γιατί δεν είχαν τη δύναμη της υπαρξιακής διάστασης στην οποία μας είχαν εθίσει άλλοι παλαιότεροι πρόγονοι, οι Δοστογιέφσκι, οι Μπερντιάγεφ, οι Καίστλερ. Αναφέρομαι προφανώς στα καθ'ημάς. Δεν βλέπω πού αυτές οι "αναθεωρητικές"μερικευμένες αφηγήσεις είναι διαφορετικές από άλλες προηγούμενες που ωστόσο ορισμένες απ'αυτές διατυπώθηκαν αλλά δεν είχαν "ακροαματικότητα"και πειστική ικανότητα, γιατί απλούστατα αντιστρατεύονταν σε έναν κόσμο που, με φενακιστικό τρόπο, συναιρούσε τις ελπίδες των ανθρώπων με την επιστημονική ερμηνεία του κόσμου. Με δυο λέξεις, ίσως λόγω της άγνοιάς μου, δεν μπορώ να ιδώ γιατί το 1989 έστρεψε τους λογοτέχνες μας στην ιστορία και σε ποιο βαθμό αυτή η ιστορία που αφηγούνται είναι διαφορετική από την ήδη αφηγημένη ιστορία και σε ποιο βαθμό διαφοροποιήθηκαν οι τρόποι της πρόσληψης και της εκφοράς της παρά την ανάπλαση ορισμένων παλαιών αφηγηματικών τρόπων.
Ο Κώστας Βούλγαρης με ρωτά αν η πρόσληψη της ιστορίας από τους λογοτέχνες έχει επίπτωση στα ερμηνευτικά σχήματα των ιστορικών. Και βεβαίως έχει όπως κάθε στοχασμός για την ιστορία ανεξαρτήτως του γραμματειακού είδους στο οποίο ανήκει. Οπωσδήποτε δεν έχει καμιά επίπτωση ο "εκσυγχρονισμός"της ιστορίας, όπως λέγαμε άλλοτε, δηλαδή η μεταφορά του παρόντος στο παρελθόν. Όταν ο Ρομαίν Ρολάν με μεταφέρει στον 16ο αιώνα, με συνδέει με τον Λυσιέν Φεμπβρ, το ίδιο και ο Παπαδιαμάντης, που όταν με μεταφέρει στο κάστρο της Σκιάθου, μου υποδεικνύει τη μεταβολή του οικιστικού συστήματος∙ οπωσδήποτε όχι όποιος μου μεταφέρει τα δικά του αισθήματα και τις δικές του ιδέες στα πρόσωπα και στις καταστάσεις της ιστορίας. Περισσότερο από τον Διονύσιο Ρώμα με μεταφέρει στην ιστορία και μου δίνει εναύσματα να την κατανοήσω ο Γρηγόριος Ξενόπουλος που με μεταφέρει σε μια ζωντανή παλιά ιστορία της Ζακύνθου ή ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης που ξέρει να ιστορικοποιεί τα αισθήματα στην Κέρκυρα του 20ού αιώνα. Ή ο Σαίξπηρ και ο Γκαίτε όταν, ανάμεσα στα άλλα, με βοηθούν να καταλάβω τους ανθρώπινους συντελεστές της φεουδαρχίας. Ο Λέων Τολστόι, όταν μου δίνει τη μεγάλη του πολεμική τοιχογραφία. Όλα αυτά πριν από το 1989. Μετά; Όταν κάποιος μας αναδεικνύει με τους δρόμους της ιστορικής κατανόησης, αυτό το χρονοθετημένο στάδιο της κομμουνιστικής τραγωδίας. Για την τραγικότητα της αναζήτησης της καθολικής ελευθερίας έχουμε ήδη από παλιά διδαχτεί, αλλά για τον λόγο αυτό δεν σταματάμε να την αναζητούμε στη λογοτεχνική κατασκευή.
Το κενό και το μέλλον
Του Στάθη Γουργουρή
Οι αστραπιαίες εξελίξεις του ’89 έγιναν αντιληπτές ως φυσιολογικό, σχεδόν, αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας πολιτικής επένδυσης σε ένα σύστημα που αυτούσια εκκένωσε τον πυρήνα των σημασιών του, σε σημείο, μάλιστα, να φτάσει εντέλει να στηρίζεται στο ιστορικό πουθενά. Η εμπειρία εκείνων των ημερών, αλλά και ο όποιος τωρινός αναστοχασμός τους, δημιουργούν ακόμη απορίες, όχι γιατί μέλλει να κατανοήσουμε ή να εξηγήσουμε την μεγάλη αυτή αλλαγή της ιστορίας, αλλά ακριβώς γιατί δεν μπορούμε να εξηγήσουμε (ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι κατανοούμε) το μέλλον.
Ούτε λίγο ούτε πολύ, ο κόσμος εξαναγκάστηκε να προβεί σε μια συλλήβδην απόσβεση εννοιών. Ασχέτως ιδεολογικών επενδύσεων, η κατάρρευση του “υπαρκτού σοσιαλισμού” –όχι απλώς ως ιδέα, αλλά ως θεσμοποιημένη πραγματικότητα– απαίτησε το ξεκαθάρισμα δεδομένων και εννοιών κατοχυρωμένων από την Εποχή της Επανάστασης (κατά την ονομασία του Χόμπσμπαουμ), δηλαδή, από την εποχή της δημιουργίας και συνάμα κρίσης του Διαφωτισμού.
Δεν αχρηστεύτηκε μόνο η ψυχροπολεμική γλώσσα, αλλά και μια προγενέστερη σειρά εννοιών, η οποία συνέδεε την ιστορία του καπιταλισμού και του εργατικού κινήματος με τα μεταμορφωτικά οράματα της ιστορίας του Διαφωτισμού. Οι διάφορες άναρθρες κραυγές κατά του λεγόμενου “μεταμοντερνισμού”, εν ονόματι της “επιστήμης” ή της “επανάστασης”, οφείλονται ακριβώς στην αδυναμία να γίνει αποδεκτή η αποσύνδεση, ή ακόμα και απόσβεση, αυτών των εννοιών.
Μια εικοσαετία πριν την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, ο ανεπανάληπτος Άρης Αλεξάνδρου μας είχε ήδη κάνει δώρο το μάθημα που μετέπειτα αποδόθηκε στην Ιστορία. Μας μύησε στο πως στην προσπάθεια να δημιουργηθεί ο Νέος Άνθρωπος μάς είχε πλήρως διαφύγει το ότι η καινή διαθήκη του ανθρωπισμού ήταν κενή.
Με μια πολύ στενή έννοια –παρότι ανώφελη τελικά– ο Αλεξάνδρου είδε στο “ελληνικό” ’49 το “παγκόσμιο” ’89, επιτελώντας μια ιστορική ανάγνωση ενός προβλήματος πριν αυτό εκδηλωθεί ιστορικά. Δεν αμφισβητώ την ανάγνωση που βλέπει Το Κιβώτιοσαν μυθιστορηματική μαρτυρία μιας αβάσιμης, εντέλει, επαναστατικής πράξης. Η ποιητική της ήττας που αφορά στη συγκεκριμένη γενιά επιβάλλει, κατά μια έννοια, μια αμείλικτη αυτοκριτική που συντρίβει, όχι μόνο τα παλιά οράματα (τα οποία βλέπει ως ασύστολες ψευδαισθήσεις), αλλά και την ίδια την πειθάρχηση των οραμάτων. Όμως, για εμάς τους νεότερους, θα ήταν λάθος αν σε αυτή την συντριβή του οράματος βλέπαμε τον μηδενισμό του οραματισμού.
Αναφέρομαι στον Αλεξάνδρου, ακριβώς γιατί η αμείλικτη ματιά του μας προετοιμάζει να αντιμετωπίσουμε ένα κόσμο στον οποίο, παρότι ακόμη κυριαρχεί η εκμετάλλευση, η αδικία, και η εξόντωση των ανθρώπων από δυνάμεις τις οποίες δεν ελέγχουν, η ανθρωπότητα πάσχει από ένδεια οραμάτων. Η ομολογουμένως απαραίτητη προσπάθεια ανασύστασης των αρχών του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού, δεν αρκεί να αντιμετωπίσει αυτή την ένδεια. Χρειάζεται, πρώτον, η αποδοχή και, δεύτερον, η δημιουργική (ποιητική) επεξεργασία του φαντασιακού κενού που μας κληροδότησε ο Διαφωτισμός πολύ πριν την κατάρρευση του “υπαρκτού σοσιαλισμού”.
Ο Αλεξάνδρου δεν μιλά ποτέ για εκκένωση νοήματος. Μιλά απλώς για κενό. Για κενό που υφίσταται ήδη ως μήνυμα, ως νόημα –μάλιστα, ως απόλυτο ζήτημα ζωής ή θανάτου. Όποια ανάγνωση επάγεται από την επιθυμία ανασύστασης των οραμάτων μιας άλλης, εντέλει, ιστορίας, θα δει αυτό το ήδη υπάρχον κενό ως εκκένωση. Παρότι αναμφισβήτητα δεκτή και έγκυρη, μια τέτοια ανάγνωση, στην ουσία, απορεί μπροστά στον γκρεμό της ιστορίας που μας συμβαίνει.
Στην απορία πάνω, καλό θα ήταν να βρούμε ξανά στο δρόμο μας Το Κιβώτιο. Ο Αλεξάνδρου γράφει ένα μυθιστόρημα (που γι’ αυτόν ήταν όντως ζήτημα ζωής ή θανάτου), στοχαζόμενος το γεγονός ενός ήδη υπάρχοντος κενού στον πυρήνα του κοινωνικού φαντασιακού. Ως συνέπεια αυτού του γεγονότος, τον ενδιαφέρει το μέλλον –ένα μέλλον που, αν πράγματι μπορεί κάποια στιγμή να αποσυνδεθεί από το παρελθόν, θα γνωρίζει το κενό ως αρχή του.
Η θέση αυτή δυσκολεύει όσους επιθυμούν να δουν στην ιστορία μια εξισορροπημένη και προοδευτική διαλεκτική άρνησης και κατάφασης. Η αποδοχή του κενού τρομάζει, γιατί δεν παρέχει καμία ασφάλεια έναντι της ορμής μιας κοινωνίας ή μιας κοινωνικής τάξης προς την αυτοκτονία. Ήδη, βλέπουμε παγκοσμίως μια διόλου αμελητέα έξαρση θεολογικών αντιλήψεων της ιστορίας, απόλυτα αυτοκαταστροφικών, είτε εν ονόματι του “ορθολογισμού” είτε εν ονόματι του “φονταμενταλισμού”. (Βέβαια, το θείο και το κενό είχαν ανέκαθεν μια ιδιότυπη και αμοιβαία έλξη). Παρ’ όλες τις φρικαλέες, πράγματι, προοπτικές του, αυτό το φαινόμενο δημιουργεί επίσης μια εστία αντίστασης, που εδράζεται σε μια σειρά ερωτημάτων τα οποία τίθενται απολύτως ενσυνείδητα ως προς το ρίσκο των πράξεων που εκπροσωπούν: Πώς λαμβάνει κανείς το κενό ως αρχή, χωρίς να υποκύψει στη σαγήνη του θείου (και των υποκατάστατων του θείου); Πώς αναλαμβάνει κανείς την ευθύνη ενός κενού; Πώς γίνεται κατανοητή η ευθύνη εν μέσω του κενού;
Αυτά τα ερωτήματα δεν είναι απλώς λογοτεχνικά, όπως τα θέτει ο Αλεξάνδρου ή ο Κάφκα. Είναι πρωτίστως πρακτικά, δηλαδή πολιτικά –και μάλιστα θεμελιώδη στην οποιαδήποτε επαναστατική προοπτική, που θα αξίζει να συγκριθεί με τις κάποτε ένδοξες στιγμές του διεθνούς εργατικού κινήματος. Αν, πράγματι, θεωρούμε δεδομένο ότι ο άνθρωπος (κι όχι ο Θεός ή η Ιστορία) δημιουργεί την ιστορία, τότε πρέπει να αποδεχτούμε ότι κάθε δημιουργία που στοχεύει στη ριζική αλλαγή των εγκόσμιων δεδομένων ξεκινά από το παρελθόν ως μηδενικό σημείο. Τούτο δεν σημαίνει εξάλειψη της ιστορικής μνήμης. Σημαίνει, όμως, αποσύνδεση από τα σχήματα και τις φαντασιακές σημασίες του παρελθόντος και προσανατολισμό στην σύλληψη του θολού και αβέβαιου μέλλοντος, έστω και με αδύναμα, ημιτελή, και μη αποδείξιμα στοιχεία. Ο “υπαρκτός σοσιαλισμός”, εντέλει, δεν κατέρρευσε, γιατί ουδέποτε υπήρξε. Ο σοσιαλισμός υπάρχει και ανήκει στο μέλλον.
Η ετυμηγορία
Του Δημήτρη Μίγγα
Ο Α. Κ., ιδιωτικός υπάλληλος, διαγράφτηκε λόγω αντικομματικής συμπεριφοράς το Νοέμβριο του 1986. Είχε διαφορετικές απόψεις από την ηγεσία του κόμματος στο οποίο ήταν μέλος, υποστήριξε σθεναρά σε όλα τα όργανα τη γνώμη του, συμμορφώθηκε, όπως ήταν υποχρεωμένος απ’ το καταστατικό, με τις αποφάσεις που πάρθηκαν, αλλά εξακολουθούσε να πιστεύει ότι έχει δίκιο και ενίοτε να εκφράζει τις όποιες διαφωνίες του δημόσια. Η συμπεριφορά αυτή τελικά ήταν η αφορμή να τεθεί εκτός του πολιτικού οργανισμού μέσα από τις τάξεις του οποίου αγωνίστηκε από τα εφηβικά του χρόνια και μέλη του ιδίου κόμματος διετέλεσαν κατά καιρούς ο πατέρας του, τα δύο μεγαλύτερα αδέρφια του και ο παππούς του.
Όπως ήταν φυσικό, το γεγονός είχε επιπτώσεις στην προσωπική ισορροπία και στη ζωή του. Το αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα υπήρξε μάρτυρας και ταυτόχρονα θύμα περίεργων περιστατικών. Ήταν αίφνης παρών σε ένα μεγάλο αριθμό κομματικών εκδηλώσεων δίχως να μετακινηθεί ούτε στιγμή από το σπίτι του ή, όταν κάποτε παραβρισκόταν σε άλλες, ένιωθε πως κοβόταν στα δυο. Δεν τόλμησε να εξομολογηθεί τις αλλόκοτες εκείνες εμπειρίες σε κανέναν – άλλωστε ποιον να εμπιστευόταν και ποιοι θα τον πίστευαν; Απέφευγε να βγαίνει από το σπίτι, να διαβάζει εφημερίδες, να μιλά με άλλους ανθρώπους.
Ο καιρός περνούσε· η κατάστασή του χειροτέρευε και η απομόνωση μεγάλωνε. Φαντάσματα από το παρελθόν, άνθρωποι των οποίων είχε ο ίδιος κρίνει αυστηρά την κομματική συμπεριφορά και ίσως αδικήσει, εμφανίζονταν και απαιτούσαν άμεση αποκατάσταση. Προσπαθούσε κατά τη διάρκεια του ταραγμένου ύπνου του να υπερασπίσει τον εαυτό του τονίζοντας ότι δεν ήταν αποκλειστικά αυτός υπεύθυνος για τις ταλαιπωρίες τους και έκλεινε κατά κανόνα την άτυπη απολογία του επικαλούμενος την δικιά του διαγραφή.
Τα χρόνια κύλησαν δικαιώνοντας τις θέσεις που αποτέλεσαν την αφορμή της απομάκρυνσής του από την ενεργό δράση, ωστόσο εκείνος σιωπούσε. Και κάθε νύχτα εξακολουθούσε να απολογείται στους αυτόκλητους κατήγορους, μα απόφαση δεν έβγαινε.
Εκείνο το φθινόπωρο ήρθε υγρό και κρύο. Ήταν Νοέμβρης και το κόμμα στο οποίο κάποτε ανήκε τιμούσε τους νεκρούς αγωνιστές. Θεώρησε υποχρέωσή του να είναι και αυτός παρών. Έτσι βρέθηκε σε ένα κλειστό, συνοικιακό γήπεδο, βρόμικο και γεμάτο κόσμο και καπνούς χρόνων πολλών.
Καθόταν στην κερκίδα αμήχανος σε θέση πανοραμική κοιτάζοντας αδιάφορα προς τις διακεκριμένες θέσεις, όταν απροσδόκητα, με την είσοδο των ομιλητών, διαπίστωσε με τρόμο ότι ήταν και αυτός ανάμεσά τους! Αυτός ο ίδιος με ύφος βλοσυρό, σώμα άκαμπτο και τεντωμένο κάθισε στην καρέκλα που προοριζόταν για εκείνον και άπλωσε τα χαρτιά του με επιτήδευση. Την ίδια ώρα πάνω στην κερκίδα και στη φυσιολογική ζωή και θέση του σήκωσε ασυναίσθητα τα χέρια κι έκρυψε το κάτω μέρος του προσώπου του από φόβο, μη τύχει και οι διπλανοί αντιληφθούν την παρουσία του ανάμεσά τους. Έμεινε ακίνητος και αμίλητος, ώσπου να αρχίσει η εκδήλωση. Όμως…
Όμως στην έδρα, κάθε φορά που έπαιρνε το λόγο, οι συνομιλητές του με ένα νεύμα (κίνηση της κεφαλής εμπρός) κάποιου καλοντυμένου κύριου, που καθόταν στην πρώτη σειρά, ξεκίναγαν με δυνατές, φάλτσες φωνές να ψάλουν ύμνο θριαμβικό καλύπτοντας εξολοκλήρου τη δικιά του. Αντιδρούσε υψώνοντας τον τόνο συνεχώς. Φώναζε δυνατά. Το πρόσωπό του ήταν κατακόκκινο και οι φλέβες του λαιμού του φουσκωμένες, ωστόσο…
Ωστόσο καθισμένος στην κερκίδα αναπαυτικά και οχυρωμένος πίσω από το πλήθος, απολάμβανε την ανωνυμία, παρ’ ότι δεν ήταν εύκολο να παρακολουθήσει τη συζήτηση εξ αιτίας του θορύβου και των μονολόγων. Μιλούσαν για επερχόμενες εξεγέρσεις, για αλλαγές σαρωτικές… Μπήκε πολλές φορές στον πειρασμό να τους διακόψει και να διηγηθεί επακριβώς το πώς θα εξελιχθούν τα γεγονότα, πλην όμως δίσταζε. Με το πέρασμα του χρόνου η θέση του γινόταν εξαιρετικά δυσάρεστη, καθώς πάσχιζε να προσποιείται τον αδιάφορο για να μην υποψιαστούν οι υπόλοιποι τη διπλή του υπόσταση, αν και αγανακτούσε και συμμεριζόταν τη δοκιμασία, που ήταν υποχρεωμένος να υφίσταμαι εκεί κάτω – πονούσε άλλωστε και το δικό του στήθος από τις δυνατές φωνές…
Οι ακροατές κραύγαζαν και χειρονομούσαν, μα από το κατάφωτο τραπέζι των ομιλητών δεν ήταν δυνατό να αντιληφθεί αν διαμαρτύρονταν ή επευφημούσαν, επειδή δεν έβλεπε καθαρά. Τον θάμπωναν τεράστιοι προβολείς και ήταν τα μάτια του θολά. Κάθε φορά όμως που σταματούσε να μιλά, ησύχαζαν. Τότε…
Αγανακτισμένος από τα όσα απαράδεκτα διαδραματίζονταν δεν άντεξε. Εγκατέλειψε τη σχετική ασφάλεια της κερκίδας και σε έξαλλη κατάσταση εισέβαλε στον αγωνιστικό χώρο, κατευθύνθηκε προς την αυτοσχέδια εξέδρα και…
Αίφνης είδε να ξεχωρίζει μέσα από το πλήθος κάποιος που χειρονομούσε. Φορούσε ένα παλιό μπουφάν του και τα μαλλιά ήταν λίγο πιο μακριά απ’ τα δικά του. Πλησίαζε με απειλητικές διαθέσεις. Οι σύντροφοι της περιφρούρησης κοιτούσαν αποσβολωμένοι πρώτα τον ταραξία κι ύστερα εκείνον μη μπορώντας να τους ξεχωρίσουν και ανίκανοι να αντιδράσουν. Ο ταραχοποιός έφτασε με ένα σάλτο δίπλα του, τον άρπαξε από το χέρι και τον τράβηξε βίαια, σχεδόν τον έσυρε μέσα από το σαστισμένο πλήθος, προς την έξοδο μέσα σε απόλυτη σιωπή και γενική κατάπληξη…
Βρέθηκε, δίχως να το καταλάβει, έξω από το γήπεδο, στον έρημο δρόμο. Έπιασε με τα δυο χέρια το κεφάλι του που πήγαινε να σπάσει –οι σουβλιές στο στήθος του γινόντουσαν αφόρητες. Κάθισε στο πεζοδρόμιο και κουλουριάστηκε. Ο κρύος αέρας πάγωνε το ιδρωμένο του κορμί μαλακώνοντας σαν βάλσαμο τους πόνους, που γλύκαιναν σιγά-σιγά και απλώνονταν παντού.
Κι εκεί, στο έρημο βρεγμένο πεζοδρόμιο, μετά από τόσα χρόνια σιωπής και καρτερίας πληροφορήθηκε επιτέλους την ετυμηγορία των ενόρκων για την προηγούμενη ζωή του.
Η λογοτεχνία στην αγορά
Της Χριστίνας Ντουνιά
Αν το γκρέμισμα του τείχους του Βερολίνου σήμαινε για την πολιτική το τέλος μιας εποχής με την πιστοποίηση της αποτυχίας του «υπαρκτού σοσιαλισμού» ή την κατάργηση του διπολισμού, στην περιοχή της λογοτεχνίας νομίζω ότι ήταν το ορατό σημάδι ενός από καιρό προαναγγελθέντος θανάτου. Με άλλα λόγια όλα όσα ακόμα έστεκαν όρθια έστω και ως φαντάσματα στο χώρο της πολιτικής ρητορικής, είχαν ήδη ακυρωθεί στη λογοτεχνία μέσα από μια μακρόχρονη διαδικασία αμφισβήτησης που ξεκίνησε από την καταδίκη του σταλινισμού και ολοκληρώθηκε στη δεκαετία του ΄70 με την κυριαρχία του ανατρεπτικού λόγου των αριστερών νεανικών κινημάτων. Από αυτή την άποψη το 1989 δεν νομίζω ότι αποτελεί ορόσημο που δηλώνει τον επαναπροσδιορισμό των στόχων της λογοτεχνικής δημιουργίας σε ό,τι αφορά τη σχέση της με την πολιτική, όσο τη συνειδητοποίηση ενός κενού που όλοι γνωρίζαμε αλλά στο βάθος ελπίζαμε πως δεν είναι απόλυτο. Το γκρέμισμα του τείχους του Βερολίνου μας έφερε ένα χαρούμενο αίσθημα ελευθερίας και ένα αιφνίδιο συναίσθημα μοναξιάς, για να χρησιμοποιήσω έναν πιο προσωπικό εξομολογητικό τόνο. Γιατί νομίζω ότι ακόμα και οι σκληρότεροι πολέμιοι αυτού του στρεβλού σοσιαλισμού - που όμως αυτοαναγνωρίζονταν ως αριστεροί- εξακολουθούσαν να πιστεύουν ότι τα πράγματα θα μπορούσαν να αλλάξουν έξω από τα πλαίσια ενός άγριου καπιταλισμού, σαν κι αυτόν που ακολούθησε την κατάρρευση των πρώην σοσιαλιστικών καθεστώτων. Η ιστορική τομή του 1989 συνέπεσε στην Ελλάδα με την μιντιακή άνοιξη και την ραγδαία αλλαγή στο πεδίο των σχέσεων λογοτεχνικής δημιουργίας και αγοράς. Το σκηνικό αλλάζει λοιπόν με γοργούς ρυθμούς και το τέλος του «υπαρκτού σοσιαλισμού» συμπίπτει με την σαρωτική αναδιάταξη των μηχανισμών προβολής του λογοτεχνικού προϊόντος και της πορείας των δημιουργών προς το κοινό.
Στη διάρκεια του εικοστού αιώνα και ως τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, ανεξάρτητα από το βαθμό αναγνώρισης ενός έργου και τις αστοχίες ή τις ευστοχίες της κριτικής, η λογοτεχνία αφορούσε λίγο ως πολύ ένα εξοικειωμένο κοινό: το γράψιμο έμοιαζε –και ήταν- μια υπόθεση δύσκολη, απαιτητική και κάποτε επικίνδυνη. Ξεφυλλίζοντας παλιές εφημερίδες και περιοδικά, ο ιστορικός μπορεί να αισθανθεί κάτι από το άρωμα της πνευματικής κίνησης μιας λιγότερο ή περισσότερο μακρινής εποχής, κάτι από τους ανθρώπους που την χρωμάτισαν, κάτι από τις ιδέες που την ενέπνευσαν. Καμιά ιστορική περίοδος δεν είναι βέβαια αθώα και άμοιρη από μηχανισμούς προβολής, είτε αυτοί οφείλονται σε προσωπικές σχέσεις, είτε υπαγορεύονται από αισθητικές ή ιδεολογικές συγγένειες. Ωστόσο, πάντοτε υπάρχει μια διακριτή ομάδα συγγραφέων η οποία αναγνωρίζεται μέσα από νόμιμες κριτικές διαδικασίες, παρά τα διαφορετικά ιδεολογικά στρατόπεδα και κάποτε χάρις σε αυτά. Μπορεί ο Αντρέας Καραντώνης να επαινεί αρχικά τον Γιώργο Σεφέρη και να αμφισβητεί τον Γιάννη Ρίτσο ενώ ο Μάρκος Αυγέρης κάνει ακριβώς το αντίθετο, και οι δύο ποιητές όμως αναδεικνύονται στο δικό τους χώρο και εντέλει επιβάλλονται με τρόπο καθολικό, όπως τους αξίζει.
Αναρωτιέμαι τι είδους συμπεράσματα θα μπορούσε να βγάλει ο ιστορικός του μέλλοντος από τον πλουσιότατο σε πληροφορίες σημερινό τύπο, γιατί ακόμα η ελληνική τηλεόραση δε θεωρεί τη λογοτεχνία άξια παρά μόνο για την παραγωγή τηλεοπτικών σεναρίων. Είναι νομίζω γενική η παραδοχή ότι τα τελευταία χρόνια έχουμε γίνει μάρτυρες μιας μεγάλης αλλαγής στον χώρο του βιβλίου. Η ευκολία της ηλεκτρονικής τυπογραφίας και η μαζική παραγωγή, οι εντυπωσιακές πωλήσεις μυθιστορημάτων και η μετατροπή σε μυθιστόρημα των τηλεοπτικών σεναρίων που επιτυγχάνουν υψηλά νούμερα τηλεθέασης, έχουν δημιουργήσει μια εκδοτική ευφορία χωρίς προηγούμενο. Εκδοτικά συγκροτήματα και ισχυροί εκδοτικοί οίκοι σημειώνουν ρεκόρ πωλήσεων και τα βιβλία στις προθήκες των βιβλιοπωλείων αντικαθίστανται σχεδόν κάθε μήνα από καινούργια. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που έχει φυσικά τις επιπτώσεις του, θετικές αλλά και, για ορισμένους φανατικούς της καλής λογοτεχνίας, αρνητικές. Θα αρχίσω επισημαίνοντας τις ευεργετικές συνέπειες αυτής της εκδοτικής ευφορίας και θα προχωρήσω στις επικίνδυνες σχέσεις και εξαρτήσεις που δημιουργεί.
Το αναγνωστικό κοινό έχει διευρυνθεί και οι αισιόδοξοι ισχυρίζονται ότι μετά την εύπεπτη τροφή ελαφρών μυθιστορημάτων θα στραφεί στην αναζήτηση έργων μιας πιο απαιτητικής τέχνης. Εκδοτικοί οίκοι προσφέρουν δελεαστικές αμοιβές για να εξασφαλίσουν γνωστά ονόματα συγγραφέων και δεν είναι λίγοι αυτοί που αφήνουν πίσω το παρελθόν με τις ισχνές πωλήσεις και τις ακόμα ισχνότερες απολαβές. Οι μεσάζοντες της αγοράς καταγράφουν αυτή τη εξέλιξη την οποία σε ένα βαθμό έχουν εξάλλου διευκολύνει. Οι ίματζ-μέηκερς των πολιτικών συνιστούν στους πελάτες τους την επιλεκτική καλλιέργεια επαφών με καταξιωμένους λογοτέχνες. Μεγάλα μιντιακά συγκροτήματα ενδιαφέρονται για το χώρο του βιβλίου: τα εβδομαδιαία ειδικά ένθετα με βιβλιοπαρουσιάσεις, κριτικές, συνεντεύξεις ακόμα και κουτσομπολιά από τον συγγραφικό μικρόκοσμο έχουν γίνει πλέον απαραίτητα για τις εφημερίδες. Αργόσχολες κοσμικές κυρίες, παλαίμαχοι ηθοποιοί και τραγουδιστές, πολιτικοί, και γενικά πρόσωπα αναγνωρίσιμα δοκιμάζουν την τύχη τους στο γράψιμο, με την ενθάρρυνση των εκδοτών που υπολογίζουν στη δυναμική του ονόματος και στον κύκλο επιρροής του. Τα περιοδικά ποικίλης ύλης ή τα λεγόμενα λάιφ στάιλ δημοσιεύουν συνεντεύξεις και φωτογραφίες συγγραφέων που έχουν γράψει μπεστ σέλερ ή έστω νέων και ωραίων που το σύστημα προωθεί με την προοπτική να φέρουν κάποτε το πολυπόθητο ευπώλητο στόρυ. Αρκετοί από τους δημοσιογράφους του πολιτιστικού ρεπορτάζ υποδέχονται ενθουσιασμένοι κάθε νέο έργο γνωστού συγγραφέα, αδιακρίτως, είτε πρόκειται για επιφανή παραλογοτέχνη, είτε για δόκιμο συγγραφέα στον οποίο επενδύει ο ισχυρός εκδότης που ενδιαφέρεται φυσικά και «δια την ποιότητα». Από κοντά και οι περίφημοι κατάλογοι των εφημερίδων που αναδεικνύουν τα μπεστ σέλερ της εβδομάδας και καταρτίζονται από την κίνηση των πωλήσεων ορισμένων βιβλιοπωλείων, λειτουργώντας έμμεσα ως διαφημιστικά μηνύματα. Ανακατεμένα και εκεί βιβλία λογοτεχνίας και παραλογοτεχνίας. Σα να λέμε πλάι στον Κοσμά Πολίτη και στον Στρατή Τσίρκα η Μπουκουβάλα-Αναγνώστου ή ο Τυμφρηστός, για να μείνω σε εποχές κατά τις οποίες τα πράγματα ήταν περισσότερο διακριτά και δύσκολα έμπαινε κανείς σε ξένα χωράφια. Και η κριτική; Φυσικά υπάρχουν και σήμερα κριτικοί που προσπαθούν να κάνουν τη δουλειά τους μέσα στις συμπληγάδες των διαφημιστών και της ανεξέλεγκτης υπερπληροφόρησης. Ωστόσο, αν σε προηγούμενες εποχές η κριτική παρέμβαση, με τις όποιες αστοχίες ή ευστοχίες της, διαμόρφωνε ορισμένους κανόνες μέσα στα πλαίσια ενός σοβαρού παιχνιδιού, σήμερα δυσκολεύεται να ακουστεί, ίσως ακόμα και να εκφραστεί με ευκρίνεια. Γιατί αυτοί που κατευθύνουν το αναγνωστικό κοινό είναι κυρίως οι υπεύθυνοι της ύλης των ειδικών σελίδων, οι οποίοι με τη σειρά τους -σε μεγάλο βαθμό- εξυπηρετούν τις κυκλοφοριακές ανάγκες του εντύπου τους και τις υπόγειες σχέσεις διαπλοκής με ό,τι αυτό προϋποθέτει ή συνεπάγεται. Η διάχυση και η σύγχυση στην εποχή που μοιάζει να χαρακτηρίζεται από πολυφωνία, ενώ στην ουσία είναι συντηρητική και μονότροπη, επηρεάζει και τη σχέση λογοτεχνίας και τύπου. Όλο και λιγότεροι νέοι συγγραφείς αντιστέκονται στις ανάγκες της αγοράς. Η επιτυχία πια ενός βιβλίου κρίνεται κυρίως από τις πωλήσεις του και αυτό είναι ένα από τα μεγάλα προβλήματα της προώθησης των λογοτεχνών και της ποιότητας των λογοτεχνικών έργων. Δεν είναι φυσικά τυχαίο το ότι οι ποιητές –με ορισμένες σημαίνουσες εξαιρέσεις- βρίσκονται για πρώτη φορά πραγματικά στο περιθώριο και οι διηγηματογράφοι αντιμετωπίζονται ως φτωχοί συγγενείς της πεζογραφίας. Έτσι, παρά την πληθωριστική παραγωγή πρωτοεμφανιζόμενων μυθιστοριογράφων, οι νέοι ποιητές σήμερα δυσκολεύονται να βρουν εκδότη, πολύ περισσότερο από ό,τι στη δεκαετία του ’70. Η «ελαφρά φιλολογία», όπως ονόμαζαν τα εύπεπτα μυθιστορήματα στον 19οαιώνα, κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος, όχι φυσικά επειδή το μυθιστόρημα παύει να είναι ένα σπουδαίο λογοτεχνικό είδος αλλά επειδή οι νόμοι της αγοράς επηρεάζουν ακόμα και τη δημιουργία προικισμένων μυθιστοριογράφων. Όταν γράφεις με βασικό σου στόχο το μπεστ σέλερ, πιεσμένος από την εντατικοποίηση της παραγωγής, και δεν είσαι Μπαλζάκ ή Ντοστογιέφσκι, υπάρχει κίνδυνος να καταντήσεις σαν τους πολυάριθμους μιμητές των Δουμά, πατρός και υιού. Αναμφίβολα, στο μιντιακό μας κόσμο ο συγγραφέας βρίσκεται όλο και περισσότερο στην τροχιά ενός ιδιότυπου σταρ σύστεμ. Το ερώτημα, πού θα οδηγήσει αυτός ο δρόμος, δεν είναι εύκολο να απαντηθεί. Ή μήπως τελικά, για να παραφράσω τον Μίλαν Κούντερα, η λογοτεχνία είναι αλλού;
Και για να κλείσω ξαναπιάνοντας το αρχικό νήμα αυτής της παρέμβασης, το 1989, τόσο στο πεδίο του πραγματικού όσο και στο πεδίο του συμβολικού, σίγουρα λειτούργησε απελευθερωτικά και για πολλούς ίσως αποενοχοποιητικά. Το πώς η λογοτεχνική δημιουργία θα διαχειριστεί τη «ζόρικια»ελευθερία της εγχώριας αλλά και της παγκόσμιας αγοράς και πώς θα αναζητήσει ξανά τα όρια του νοήματος της τέχνης και του κόσμου είναι η πρόκληση της νέας εποχής.
Από το 1917 στο 1989 και πίσω στο 1968
Του Γιώργου Σταθάκη
Το '75, ίσως το '76, ο Οδηγητήςείχε δημοσιεύσει ένα χάρτη του κόσμου, με τις χώρες χρωματισμένες ανάλογα με το πολιτικό στρατόπεδο στο οποίο ανήκαν. Ο κόσμος φάνταζε αρκούντως κόκκινος. Δίπλα στη Σοβιετική Ένωση, την Κίνα και τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, προέβαλλαν οι νέες χώρες, από τις ανακατατάξεις της δεκαετίας του '60 και των αρχών της δεκαετίας του '70. Χώρες, όπως η Κούβα, η Αλγερία, το Βιετνάμ, η Χιλή, η Αγκόλα έγιναν σύμβολα του συνεχιζόμενου επαναστατικού εγχειρήματος. Επιπρόσθετα, οι δικτατορίες στη Νότια Ευρώπη έπεφταν και πληθώρα αφρικανικών και ασιατικών χωρών, από αυτές που ανήκαν στον αδέσμευτο κόσμο, πειραματιζόντουσαν με αριστερόστροφες λύσεις στο εθνικό ζήτημα και την οικονομική ανάπτυξη. Ήταν χάρτης αισιοδοξίας και καταγραφής μιας ευθύγραμμης κίνησης της ιστορίας.
Από την άλλη, ο απόηχος του '68 ήταν βαρύς. Πιο πολύ από όλα βάραινε η εισβολή των σοβιετικών τανκς στην Πράγα, η διάσπαση του ΚΚΕ και η στροφή των μεγάλων κομμουνιστικών κομμάτων της Δυτικής Ευρώπης. Η φιλελεύθερη δημοκρατία φαινόταν να υπερέχει του μονοκομματικού κομμουνισμού. Και ταυτόχρονα ήταν ο Μάης στο Παρίσι, που μπορεί να μην έθετε άμεσα κάποια πολιτική προοπτική, αλλά άνοιγε ανυπολόγιστους κριτικούς ορίζοντες. Λιγότερο ορατή, αλλά με τεράστια συνέπειες για αργότερα, ήταν η σύγκρουση στην Κίνα. Η Πολιτιστική Επανάσταση επεδίωξε να επιβεβαιώσει ότι η πολιτική επικαθορίζει την οικονομία, αλλά οι δυνάμεις υπό διωγμό είχαν την βεβαιότητα ότι η αναβίωση της εμπορικής παράδοσης των κινέζων αποτελούσε τη λύση για την παραπέρα οικονομική άνοδο της Κίνας. Και αυτό με μια λέξη σήμαινε αγορά.
Στην Ελλάδα η διάσπαση είχε συμπυκνωθεί σε μία φράση: «Η στάση απέναντι στη Σοβιετική Ένωση καθορίζει την πραγματική υπόσταση κάθε κομμουνιστή», έλεγε ο σοφός Χαρίλαος. Και συμπλήρωνε, πως η ιστορία θα μας δικαίωνε. Όσο αποτρόπαια φαινόταν η καταρράκωση κάθε πολιτικής ή ηθικής αρχής στην προσπάθεια υπεράσπισης του καθεστώτος της Σοβιετικής Ένωσης, τόσο πραγματιστικό φάνταζε το επιχείρημα της πλευράς αυτής. Είμαστε σε πόλεμο, και μάλιστα ταξικό. Τα πεπραγμένα του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού δεν επιτρέπουν δημοκρατικές διεξόδους. Μέσα σε μια δεκαετία οι ΗΠΑ είχαν επιβάλλει αναρίθμητες χούντες ανά τον κόσμο, στρεφόμενοι όχι μόνο κατά αριστερών κυβερνήσεων αλλά εναντίον κάθε κυβέρνησης που απέκλινε από το αυταρχικό ακροδεξιό μοντέλο που εθεωρείτο τότε ασφαλές για τις ΗΠΑ. Χιλή, Ιράν, Φιλιππίνες, Κορέα, Ελλάδα, Βιετνάμ, Βραζιλία, Ινδονησία κ.ο.κ.
Όπως συμβαίνει συνήθως, αυτού του τύπου οι διάλογοι έχουν τελικά ελάχιστη σημασία. Η ιστορία γράφεται με υλικά μη ορατά και μη διαχειρίσιμα. Η δεκαετία του '60, εάν μη τι άλλο, ήταν μια εκρηκτική περίοδος παραγωγής ιδεών. Ο μονεταρισμός στην οικονομική επιστήμη αποκαθήλωνε τον Κέυνς και τα οικονομικά της αγοράς εκθείαζαν την επιστροφή στις παλιές καλές μέρες του φιλελευθερισμού. Από διαφορετική σκοπιά, ο Γκαλμπραίηθ, με το Νέο Βιομηχανικό Κράτος, μιλούσε για την αναπόφευκτη σύγκλιση Ανατολής και Δύσης, σοσιαλισμού και καπιταλισμού, στη βάση του βιομηχανικού συστήματος. Οι ιδεολογικές συγκρούσεις στα περί οικονομίας δεν φάνταζαν πλέον πειστικές. Το βιομηχανικό σύστημα οδηγούσε προς μια μικτή οικονομία, με διαφοροποιημένους ίσως βαθμούς ανάμιξης αγοράς και προγραμματισμού, αλλά σε κάθε περίπτωση ήταν ρυθμιζόμενο και εν πολλοίς ελεγχόμενο. Η κοινωνία της κατανάλωσης είχε έρθει για να μείνει. Αυτό αποτέλεσε και την αφετηρία για την κριτική κοινωνική θεωρία. Αποστασιοποιήθηκε εντελώς από τον οικονομισμό και τις θεωρίες περί οικονομικών κρίσεων και ταξικής πάλης και έφερε στο επίκεντρο των αντιθέσεων στις σύγχρονες κοινωνίες τα θέματα της νομιμοποίησης, της κουλτούρας, της ιδεολογίας, της γλώσσας, της πολιτικής, με μια λέξη του εποικοδομήματος. Οι νοοτροπίες και οι δομές της μικροεξουσίας, η γραμματική και το συντακτικό των εξουσιαστικών θεσμών και της ιδεολογίας, αποτελούσαν τα νέα προνομιακά πεδία αναζήτησης.
Το '68 προσέθεσε πληθώρα εναλλακτικών προσεγγίσεων στην πολιτική: οικολογία, κοινωνικά κινήματα, διεκδίκηση δικαιωμάτων, άμεση δημοκρατία, χειραφετησιακές αναζητήσεις κάθε μορφής, αντιεξουσιαστικά συστήματα, νεολαιίστικα κινήματα. Ο καμβάς των ιδεών δεν είχε τέλος. Από τις ίδιες συνθήκες ξεπήδησε και η τρομοκρατία ως επαναστατική προοπτική. Από τις ίδιες συνθήκες και ο ευρωκομμουνισμός και η κατάργηση τελικά των κομμουνιστικών κομμάτων. Από τις ίδιες συνθήκες και η απεγνωσμένη φυγή προς το μαοϊσμό και την πολιτιστική επανάσταση. Μέσα σε μια δεκαετία, ξεδιπλώθηκε πιθανότατα ο πιο δημιουργικός ορίζοντας ιδεών του 20ου αιώνα.
Οι αλλαγές, που επέφεραν οι ιδέες και ο πολιτικός ακτιβισμός της δεκαετίας του '60 στις δυτικές κοινωνίες, ήταν εντυπωσιακός. Εάν το '60 οι μαύροι έπρεπε να σηκώνονται για να καθίσουν οι λευκοί στο λεωφορείο και η έλευση του πρώτου μαύρου φοιτητή σε πανεπιστήμιο γινόταν εθνικό θέμα, δεκαπέντε χρόνια μετά οι μεγαλύτερες πόλεις των ΗΠΑ είχαν μαύρους δημάρχους. Οι αλλαγές στους θεσμούς ήταν εντυπωσιακές καθώς οι δυτικές κοινωνίες, αυταρχικές και ανελαστικές στην πλειοψηφία τους, άρχισαν να ενσωματώνουν με γρήγορους ρυθμούς τις απαιτήσεις μιας περιόδου τεράστιων πολιτικών και πολιτισμικών ανακατατάξεων. Όσο γρήγορες ήταν οι αλλαγές αυτές στη Δύση, τόσο ανελαστική αποδείχθηκε η Ανατολή. Η περίοδος στασιμότητας απώθησε κάθε αίτημα για αλλαγές, μέχρι που οι πιέσεις εξερράγησαν. Οι πιο έγκυρες μελέτες για την κατάρρευση του σοβιετικού συστήματος αρχίζουν την ανάλυση τους από την περίοδο αυτή, τέλη του '60 και αρχές του '70. Παρακάμπτουν πλήρως τα πρότερα, μαζί και τη σταλινική περίοδο. Η κρίση εντοπίζεται στην αδυναμία προσαρμογής στα προτάγματα της δεκαετίας του '60.
Ας επανέλθουμε όμως στη ρήση του Χαρίλαου. Κενή περιεχομένου η προτροπή στις μέρες μας. Η Σοβιετική Ένωση δεν υπάρχει πια και η ιστορία μάλλον δεν μας δικαίωσε. Το αντίθετο: δικαίωσε αυτούς που μας προέτρεπαν να υπερασπιστούμε μια κοινωνία κατά βάση ελεύθερη, με δυνατότητες απρόσκοπτης οικονομικής ανόδου, με σταθερή δηλαδή βελτίωση της κατανάλωσης και με ένα κράτος αρκούντως ορθολογικό και ανθρωποκεντρικό, ικανό να παρεμβαίνει όταν οι ανισότητες ή οι αντιθέσεις έπαιρναν ακραίες μορφές. Η παλιά σοσιαλδημοκρατική εκδοχή, σε όλο της το μεγαλείο. Ο Σασσούν, στο βιβλίο του 100 χρόνια σοσιαλισμός, διατύπωσε ευθέως τη θέση, ότι ένα συντηρητικό και ένα μεταρρυθμιστικό κόμμα αρκούν να χωρέσουν το σύνολο των αιτημάτων μιας κοινωνίας, συντηρητικών και μεταρρυθμιστικών ταυτόχρονα, χωρίς να θίγεται ο θεμελιακός πυρήνας της οικονομικής της βάσης. Άλλοι επέκτειναν την ίδια οπτική στο 19ο αιώνα και υπέδειξαν ότι οι συγκρούσεις, αλλά και οι συμβιβασμοί, ανάμεσα στη Δεξιά και την Αριστερά σχημάτισαν αυτό που ορίζουμε ως σύγχρονες δυτικές κοινωνίες. Η επανάσταση τελείωσε, μαζί και η θεωρία περί πέραν του καπιταλισμού.
Πίσω από την καταρράκωση αυτή της ιδέας της επανάστασης και της μετακαπιταλιστικής κοινωνίας, υπάρχει μια υπολανθάνουσα αντίληψη που παραπέμπει σε άλλου τύπου σκέψεις. Τη θεολογική καταγωγή της διπολικής σκέψης, αυτής που χαρακτήριζε όχι μόνο τον θετικιστικό επιστημονικό λόγο στις κοινωνικές επιστήμες, αλλά και τον πολιτικό λόγο της Αριστεράς. Ο πρόσφατα αποθανών Ντεριντά δοκίμασε τη σκέψη γενεών μαρξιστών. Η συγκρότηση της αρχής του νήματος θα μπορούσε να ξεκινήσει όχι από μια κοσμοθεωρητική αντίληψη και μια διαρκή αναγωγιμότητα του ειδικού στο γενικό, αλλά από την ενασχόληση με το ειδικό και το μερικό, από την αποτύπωση και την κατανόηση μιας συνεχούς διαφοροποίησης ταυτοτήτων, αντιλήψεων, νοοτροπιών και πρακτικών. Η στροφή αυτή δημιούργησε νέες συνάφειες που είχαν χαθεί. Δεν δημιούργησε μόνο κινήματα, δεν ανέδειξε θέματα ξεχασμένα, δεν ενεργοποίησε ανθρώπους και ιδέες σε νέα και γόνιμα πεδία αναζητήσεων, αλλά επανέφερε το θέμα της κρίσης, της δοκιμασίας ιδεών και πρακτικών απέναντι σ'ένα μείζον θέμα: την εξουσία.
Αυτό αφορούσε πλέον μια ολόκληρη γενιά. Εδώ η αποδόμηση ήταν πλήρης. Η στροφή σε εναλλακτικές αναλυτικές προσεγγίσεις, όπως κάθε νέα αρχή, φάνταζε σύνθετη και ίσως ακατάλληλη, με βάση το διαθέσιμο φορτίο ιδεών. Αντίθετα, οι εξουσίες φάνταζαν απόλυτα συγγενικές, ανεξαρτήτως ιδεολογικού περιεχομένου. Εξάλλου, οι τεχνικές διαχείρισης των ιεραρχικών θεσμών προσομοιάζουν η μία με την άλλη. Σε Δύση και Ανατολή, αριστεροί μεταμορφώθηκαν με τρομερή ευκολία σε εθνικιστές, σε αγοραίους νεοφιλελεύθερους, σε μάνατζερς, σε χυδαίους λωτοφάγους της εξουσίας. Η εξουσία, η οποία αδηφάγα εγκαλούσε κάθε πιστό να προσέλθει, τέθηκε ως η αποκλειστική πρόκληση μιας γενιάς, κατά βάση ηττημένης. Για όσους έμειναν στην Αριστερά "η στάση απέναντι στην εξουσία"φάνηκε να καθορίζει τελικά "την υπόσταση κάθε αριστερού".
Όσο έωλη ήταν η προτροπή του Χαρίλαου περί Σοβιετικής Ένωσης, τόσο έωλη ήταν και η ύστερη αρχή περί αριστερών και εξουσίας. Στα πανεπιστήμια του '60 και του '70 αναπόφευκτα φτιάχνονταν, πέρα από όλα τα άλλα, και οι ελίτ που θα αναλάμβαναν να διαχειριστούν τους κρατικούς οργανισμούς και τις ιδιωτικές επιχειρήσεις, να επανδρώσουν τα κόμματα, να αναλάβουν τους εξεζητημένους ρόλους στα μέσα ενημέρωσης, να σχηματίσουν τους νέους καλλιτεχνικούς κύκλους και να πληρώσουν τις πανεπιστημιακές θέσεις. Πολύ γρήγορα, η γενιά αυτή, ή μέρος της, βρήκε το δρόμο της. Αποδέχθηκε τις αναλύσεις του Σασσούν και συστρατεύτηκε κατά κανόνα με τα σοσιαλιστικά κόμματα. Όπως κάθε πράξη, απαιτούσε μια σχετική θεωρία. Και εδώ άνθησε η αντι-δεξιά ορολογία. Η ανικανότητα και η αυταρχικότητα της Δεξιάς, τα μέτρια στελέχη της, νομιμοποιούσαν τη σπουδή της ενσωμάτωσης. Υπήρχε θέση και για τους ηττημένους λοιπόν. Μόνο που τα πράγματα που όφειλαν να κάνουν ήταν εν πολλοίς δυσάρεστα και παραβίαζαν κάθε έννοια ορθού λόγου ή έστω καντιανής ηθικής, από αυτήν που είχε εμπεδώσει η Αριστερά.
Μα το '68 φαίνεται να διαρκεί πολύ. Από όπου το διώχνεις, αυτό επανέρχεται. Το φάντασμα των φαντασμάτων δεν λέει να μετακινηθεί. Δεν πλανάται πάνω από την Ευρώπη. Δεν έχει ορατή υπόσταση, ούτε φωνή. Διατρέχει με αόρατους τρόπους τη βολή μας και τις βουλές μας. Σχηματίζει την εικόνα ενός κόσμου, που προφανώς δεν είναι εφικτός αλλά είναι υπαρκτός. Το νήμα αιωρείται απέναντι σε μια αρχή που δεν έχει οριστεί. Λίγο πριν από το τέλος, λίγο πριν από την οριστική τακτοποίηση των οικονομικών θεμάτων και του δικομματισμού, λίγο πριν η επανάσταση οριστικά μετατραπεί σε αρχαϊκό λόγο, ένα νήμα δημιουργεί μια αβεβαιότητα. Τόσο μεγάλη αβεβαιότητα, που η στροφή του υπαρκτού καπιταλισμού σε εκπλήσσει. Οι νικητές, οι ΗΠΑ δηλαδή, στρέφονται στον μεσσιανικό χριστιανικό φονταμενταλισμό. Οι Ευρωπαίοι παραπαίουν ανάμεσα σ'ένα παρηκμασμένο νεοφιλευθερισμό, σ'ένα χυδαίο μπερλουσκονισμό και ένα αδιαμόρφωτο δεξιό εξτρεμισμό. Οι αντίπαλοι βυθίζονται σε ότι πιο αντιδραστικό έχει καταγράψει η ιστορία του πνεύματος. Ισλαμικός φονταμενταλισμός, εθνικισμός και δημοκρατία των όπλων ή της μπριζόλας, ανάλογα με το επίπεδο ανάπτυξης κάθε χώρας. Η Αριστερά αναθάρρησε. Έφτιαξε φόρουμ και ενεπλάκη σε νέες μάχες.
Κάτι αδιόρατο διατρέχει τον κόσμο, που δεν μπορεί να τον αφήσει να καταλαγιάσει. Εκεί που όλα ηρεμούν, δεν λένε να ηρεμήσουν. Να απολαύσουν οι νικητές τη νίκη τους και οι ηττημένοι να διαχειριστούν την ήττα τους. Σαν να θέλουν να προλάβουν κάτι, που ενώ δεν είναι ορατό, ως να έρχεται. Τι είναι αυτό; Δύσκολο να πει κανείς.
Πρωθύστερη εκδίκηση
Του Ανδρέα Μήτσου
Εγώ μένω δίπλα στον κύριο Ανέστη. Μας χωρίζει μόνο μια μάντρα ύψους ενάμισι μέτρου και μήκους οκτώ. Από τη μια μεριά του τοίχου και από την άλλη έχουμε κτίσει και οι δύο τις βραγιές με τα άνθη μας.
Εκεί βγαίνουμε τις απογευματινές συνήθως ώρες, ποτίζουμε τα λουλούδια στα μικρά παρτέρια, και συζητάμε, ενώ το νερό φεύγει με ένταση από το λάστιχο και χύνεται σπάταλα πάνω στις πλακόστρωτες αυλές μας.
Ο κύριος Ανέστης είναι πολύ γέρος. Έχει περάσει τα ενενήντα, φαίνεται όμως άψογος. Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι ακόμη κι όταν ποτίζει τα λουλούδια, φοράει το κοστούμι με τη γραβάτα του, εις πείσμα των αλλεπάλληλων και μάταιων διαμαρτυριών της συμβίας του, η οποία πολλές φορές κρίνει σκόπιμο να απουσιάζει από το σπίτι. Έρχονται τα παιδιά τους και την παίρνουν για διάφορες επισκέψεις. Εκείνη αποχωρεί, πίσω από τις κόρες της, γκρινιάζοντας τον κύριο Ανέστηπου δεν την ακολουθεί και δίνοντάς του τις ίδιες πάντα εντολές.
Εχτές ο κύριος Ανέστης, έριξε μέσα στον κήπο μου ένα άδειο μπουκάλι ουίσκι.
Μύρισε όλη η γειτονιά. Βαριά οσμή κάπνας γέμισε τον τόπο. Ανέβαινε πανύψηλη μια φλόβα μωβ και εκείνος έριχνε αδιάκοπα πάνω στο σωρό.
«Θα μας κάψεις και μας κύριεΑνέστη», του φώναξα, κι επειδή δεν με άκουγε με κανέναν τρόπο, πήδησα μέσα στην αυλή του.
«Μα τι κάνεις εκεί» επέμεινα.
«Διέλαθον της προσοχής», απάντησε πικρόχολα και συνέχιζε να ρίχνει ψηλά στο σωρό.
«Τρελάθηκες» τον αποπήρα. Κι αμέσως ύστερα μαλάκωσα.
«Ουίσκι; Εσύ, ένας βέρος κομμουνιστής;».
«Τις πιο ωραίες πράξεις μου τις επέτυχα πάντοτε διαλαθών της προσοχής», εξήγησε αγνοώντας απολύτως το σχόλιό μου.
Μιλούσε μιαν αυστηρή, αλλά ανεπιτήδευτη καθαρεύουσα.
«Μόνο που τις αποτιμούσα πολύ αργότερα, ότι ήταν σπουδαίες». Σταμάτησε να τροφοδοτεί τη φωτιά και γύρισε να με κοιτάξει: «Αυτή τη φορά βέβαια δεν πρόκειται να αξιολογήσω εγώ ετούτη την πράξη μου», συνόψισε σιγανά και λυπημένα, με σπασμένη φωνή. «Έφτασα πλέον προ του τέλους».
Σπρώχνοντας τον οδήγησα μέσα στο σπίτι και τον ανάγκασα να καθήσει.
Είχε γεμίσει το δάπεδο με ρούχα. Από εκεί έπαιρνε ένα ένα τα κουστούμια του τα κουβαλούσε έξω στην αυλή και τάριχνε στη φωτιά.
Τα χνώτα του μύριζαν ουίσκι.
«Είσαι πιωμένος κύριεΑνέστη», είπα.
«Ήπια λίγο ουίσκι», ομολόγησε «το υπόλοιπο το 'ριξα πάνω στα ρούχα και τους έβαλα φωτιά».
«Δεκαπέντε έξοχα κοστούμια», δήλωσε αποφθεγματικά και το σαγόνι του έτρεμε από συγκίνηση.
«Τόσα πολλά κοστούμια, κύριεΑνέστη;» θαύμασα.
«Υπήρξα σπάνιας ωραιότητος εις δροσερωτέρας ηλικίας, το προσωνύμιό μου μάλιστα ήτανε Απόλλων, δια να καταλάβετε», απάντησε προσβεβλημένος.
Όταν έφυγε η γυναίκα του ο κύριος Ανέστης πεθύμησε να πιει ουίσκι που είχε κρυμμένο μέσα στη ντουλάπα του. Του συνέστησε άλλωστε ο γιατρός να πίνει ένα ποτηράκι, που και που, γιατί τονώνει την καρδιά και ωφελεί την υγεία.
Καρφώθηκε όμως το μάτι του στα κουστούμια, μόλις άνοιξε το ιδιότυπο κελάρι του. Δοκίμασε τέσσερα ή πέντε κοστούμια, τα βρήκε πως του ήταν όλα πολύ φαρδιά, αφού είχε αδυνατίσει πια αφάνταστα και συρρικνωθεί.
Τότε τα ζήλεψε. Ότι εκείνα θα μένανε πίσω του όταν αυτός θα είχε φύγει. Γι'αυτό τα κατέβρεξε με ουίσκι και τα πυρπόλησε.
Έφυγα νιώθοντας πως ανέλαβα εγώ την ευθύνη να αποτιμήσω την πράξη του αργότερα.
Είναι αλήθεια πως δεν φαντάστηκα ποτέ Ζεν-Πρεμιέ τον κύριο Ανέστη. Μια μικρή πάντως απορία είχα γι'αυτόν και τα κοστούμια του, καθώς ήταν γνωστό ότι είχε χρηματίσει ιδρυτικό στέλεχος του ΚΚΕ: Πώς τον αποδέχονταν, με το κοστούμι πάντα. Ένα πρότυπο διαφορετικό.
Κάποια μέρα μάλιστα, αρχές του 1990, ανοίκεια επιχείρησα να ξύσω την πληγή.
«Πάει και τ'όνειρο, μπάρμπα-Ανέστη! Χάθηκε», αναστέναξα. «Πολύ κακό αυτό», αποφάνθηκα, ο ίδιος, εν συνεχεία, με παράταιρη σοβαρότητα.
«Κακό για ποιον, που λέει και ο Μπρεχτ» γέλασε πολύ δυνατά ο κύριος Ανέστης, τονίζοντας το μυθικό όνομα με μια βαριά γερμανική προφορά που μ'ανατρίχιασε. Κι έφυγε εσπευσμένα από κοντά μου ενθουσιασμένος με τον εαυτό του. Σαν νάχε μόλις κερδίσει μια σπουδαία παρτίδα τάβλι ή νάχε θυμηθεί κάτι ανεκτίμητο.
Λίγο πριν πετάξω το άδειο μπουκάλι στο καλάθι με τα σκουπίδια, κοίταξα στην ετικέτα του ένα καράβι, και άκουσα αμήχανος τον εαυτό μου να απαγγέλλει σιγανά ένα ποίημα άσχετο:
«Είν'όλ'αυτά τα πράγματα πολύ παλιά, το σκίτσο, και το πλοίο, και το απόγευμα».
Δυο κατευναστικές σκέψεις
Του Μισέλ Φάϊς
Κάποιοι προφήτευαν (η φουκογιαμική “εσχατολογία” απ’ άκρη σ’ άκρη) ότι το μεθυσμένο πλήθος τον Νοέμβρη του ‘89, που προσπαθούσε να αποσπάσει ένα κομμάτι από το ψυχροπολεμικό τείχος του Βερολίνου, ουσιαστικά ευαγγελιζόταν το “τέλος” της Ιδεολογίας, της Ιστορίας, της Αφήγησης.
Ωστόσο οι πολίτες των Λαϊκών Δημοκρατιών μάλλον ανέμελα (και κυρίως φοβισμένα) σ’ αυτό το πολυαναμενόμενο “πάρτι” απλώς προσπαθούσαν να ξορκίσουν ένα κρίσιμο κενό: πίσω τους η φιμωμένη ελευθερία του υπαρκτού σοσιαλισμού, μπροστά τους η αδιαφορία της ελευθερίας του δυτικού κόσμου.
Έκτοτε η προαναγγελθείσα διάλυση της Ανατολικής Γερμανίας (και των ομογάλακτων καθεστώτων), μην έχοντας καμία Στάζι για να “ρυθμίζει” την κοινωνική συνοχή, άνοιγε τους κρουνούς της ξενοφοβίας, του αντισημιτισμού, του ρατσισμού. Μ’ αυτόν τον τρόπο πλέον γέμιζαν τ’ άδεια στομάχια και οι άδειες καρδιές. Τα ορφανά του Χόνεκερ γίνονται και πάλι τα ορφανά του Χίτλερ.
Με δεδομένη τη νεοελληνική υστέρηση, η πτώση του βερολινέζικου τείχους (ως άρση των παλαιών διαχωριστικών γραμμών αλλά και ως βάρβαρη επιβολή του μοναδικού πλέον πολιτικού και πολιτισμικού δέους) σημαδεύεται με την αφύπνιση, και στα λογοτεχνικά μας πράγματα, της συλλογικής μνήμης.
Δεν είναι τυχαίο εξάλλου ότι όλο και περισσότεροι συγγραφείς αναλαμβάνουν να φωτίσουν το εδώ και τώρα με την απόσταση μισού ή ενός αιώνα πίσω. Στέκομαι προφανώς σε ιστορικές ή ιστορικοφανείς γραφές λογοτεχνών και όχι σε βιβλία-αντίκες. Η ανάγκη να μιλήσει κάποιος για τον εαυτό του, τον τόπο του και τη γραφή του δείχνει να υπερβαίνει πλέον τα όρια ενός ιδιωτικού μικρόκοσμου, μιας εθνικής γεωγραφίας, ενός βιβλιοφιλικού γούστου. Κι αυτό είναι ενθαρρυντικό.
Ωστόσο το πλαίσιο της πνευματικής υποδοχής τραυματικών ή αποσιωπημένων ιστορικών αφηγήσεων είναι μάλλον ανέτοιμο ακόμη. Αλλιώς δεν δικαιολογείται βιβλία (με πιο πρόσφατο την Ορθοκωστά) να επισύρουν την κατά μέτωπο σύγκρουση με την ιστοριογραφία (αριστερή ή αναθεωρητική).
Δυο κατευναστικές σκέψεις μόνο, αντίθετες στην τρέχουσα σύγχυση και εμπάθεια. Πρώτον ο συγγραφέας ιστορικότροπων βιβλίων σκηνοθετεί μιαν ιστορική πραγματικότητα (κατά μείζονα λόγο όταν διακονεί, όπως ο Θανάσης Βαλτινός, τη λογοτεχνία ντοκουμέντων) και ως προς αυτήν την δεινότητα ή αδεξιότητα κρίνεται μόνο. Δεύτερον ο συγγραφέας είναι ένας αναγνώστης όπως οι αναγνώστες του –όχι κατ’ ανάγκην ο αυθεντικότερος ή ο πειστικότερος διερμηνευτής των βιβλίων του.
Με άλλα λόγια: όπως είναι αδιέξοδο ένας ιστορικός να καθίζει στο σκαμνί (ή να αθωώνει) μυθοπλαστικές κατασκευές ή ήρωες από χαρτί και μελάνι, σύμφωνα με την ιδεολογική του “δικογραφία”, εξίσου αδιέξοδο είναι ο συγγραφέας να συνηγορεί (εκτός γραφής) υπέρ της μιας ή της άλλης ιδεολογικής πρόσληψης των δαιμόνων του.
Θα μου πείτε ότι όλα αυτά εντέλει είναι ανθρώπινα, πολύ ανθρώπινα. Δεν θα διαφωνήσουμε. Μόνο που όταν συμβαίνουν κατά κόρον και κυρίως όταν ανατροφοδοτούν παράπλευρες απλουστεύσεις και γενικεύσεις (κάποιες εκ των οποίων μας τραβάνε πίσω, σε εποχές ιδεολογικών χαρακωμάτων) το ζήτημα εκτός από αποκαρδιωτικό γίνεται και ανησυχητικό.
Πέραν όμως αυτού του φαινομένου (ελλείψει κανόνων στο διάλογο λογοτεχνίας και ιστορίας) η λογοτεχνία μόνο ωφελημένη βγαίνει από την κατάδυσή της στην ιστορική πραγματικότητα. Αλλά και η ιστορία, διότι εμπλουτίζει τις ιστορικότητές της μέσω των αισθημάτων και των χειρονομιών που ιστορικοποιεί ο συγγραφέας.
Δεκαπέντε χρόνια από την πτώση του τείχους
(Απ’ αφορμή)
Του Κώστα Γ. Παπαγεωργίου
Οι ιδέες δεν έχουν φραγμούς×οι ιδεολογίες δεν έχουν μητροπόλεις και το παιχνίδι του θανάτου, όπως αυτό της ποίησης, έχει τους δικούς του κανόνες, που έτσι και πιστέψεις ότι τους έμαθες, τους έκανες κτήμα σου, βρίσκεσαι εκτεθειμένος στο έλεος ενός ανελέητου, τιμωρού ουρανού, στο μέσο μιας ανηλεούς απελπισίας. Γι’ αυτό και μου είναι δύσκολο να φανταστώ ότι γεγονότα, έστω κοσμοϊστορικά, που δεν έχουν, ωστόσο, προλάβει να παγιωθούν, αυτά και ο απόηχός τους, στις συνειδήσεις, μπορούν να επιδράσουν, τουλάχιστον σε πρώτο επίπεδο, στο λογοτεχνικό και, ειδικότερα, στο ποιητικό, γίγνεσθαι.
Η αγωνία μπροστά στο «αχανές» λευκό χαρτί εξακολουθεί να είναι η ίδια×ο ποιητής αρνείται, πάντα το ίδιο πεισματικά, να απεμπολήσει τα δικαιώματά του στην καθημερινή ομιλία, διακατέχεται από την ίδια, πάντα, ανάγκη να διατηρήσει το πρόσωπό του ακέραιο, εξακολουθεί να επιθυμεί διακαώς να είναι ο δίαυλος ανάμεσα στην πραγματικότητα και τον κόσμο της φαντασίας×να «παραδώσει» την πρώτη εμπλουτισμένη, ιριδισμένη από το φως ή το σκοτάδι της δεύτερης. Κατά βάθος γνωρίζει ότι η ποίηση είναι η υπέρτατη ουτοπία×ότι, σε τελευταία ανάλυση, το μοναδικό στοιχείο που την προσδιορίζει και τη συνέχει, η γλώσσα, αδιαφορεί παντελώς για το αν και κατά πόσο ανταποκρίνεται στη δική του αλήθεια, στις δικές του ανησυχίες, τους όποιους προβληματισμούς του×ότι η ποίηση, άρα η γλώσσα, δεν μεριμνά, παρά μόνο για να διαφυλάξει τη δική της αλήθεια και το δικό της ψεύδος.
Η κοινωνική και ιστορική πραγματικότητα μπορεί να κινητοποιεί παντοιοτρόπως τον ποιητή -συναισθηματικά, ιδεολογικά, πνευματικά κλπ.-, μπορεί να του δημιουργεί την ανάγκη προσδιορισμών, αυτοπροσδιορισμών και επαναπροσδιορισμών, όλ’ αυτά, ωστόσο, συμβαίνουν με την αμέριστη συμπαράσταση της φαντασίας. Αυτό το αφιλοκερδές, πάντα ρευστό και εύπλαστο στοιχείο, που αποσπά τη φωνή από την ένδεια των καθημερινών πρακτικών διεκπεραιώσεων, πολλαπλασιάζοντας τους τόνους και τις αποχρώσεις της, δίνοντας άλλη διάσταση στη σιωπή×κυρίως, είναι το στοιχείο που γεφυρώνει το χάσμα ανάμεσα στα πράγματα, τα αισθήματα και τις καταστάσεις από τη μια και τις λέξεις ή τις φράσεις που δηλώνουν ή που υποδηλώνουν όλ’ αυτά από την άλλη. Η φαντασία σοβεί μονίμως, ως αναβράζουσα επαναστατική δύναμη, ως ανατρεπτικό αντίβαρο στην αδυναμία μιας πρότασης να ανταποκριθεί στον διακαή πόθο του ποιητή να υπερβεί το παρόν της ανάγνωσης και της γραφής του.
Η φαντασία προστατεύει τον ποιητή από το έρεβος της απελπισίας×τον στέργει σε στιγμές που η αίσθηση της απώλειας ή της προδοσίας, σε όλα τα επίπεδα, του γίνεται αφόρητη. Τον προμηθεύει με τα απαραίτητα ψευδαισθητικοποιά της τραυματικής πραγματικότητας όπλα, όπως είναι η τρικλίζουσα βεβαιότητά του ότι, γράφοντας, επιτελεί έναν σημαντικό προορισμό. Ακόμα, τον προμηθεύει με το λυτρωτικό και, συνάμα, προστατευτικό αίσθημα του θυμού, μπροστά σε κάθε ενδεχόμενο πραγματικής ή νομιζόμενης αδικίας, ενώ, συχνά και υπό προϋποθέσεις, τον καθιστά κλεπταποδόχο στιγμών της δικής του ζωής αλλά και σημαδιακών στιγμών της ιστορίας, κρατώντας τον στην αναγκαία χρονική και τοπική απόσταση ασφαλείας από ό,τι θα μπορούσε να τον εξουθενώσει.
***
Μίλησα στην αρχή για το αχανές, παρά το προσδιορίσιμο πλαίσιό του, “άσπρο χαρτί”. Επανέρχομαι σ’ αυτό, επειδή το θεωρώ ως έναν συνειδητά επιλεγμένο κοινωνικό χώρο, στην ολισθηρή επιφάνεια του οποίου ο ποιητής πραγματώνει, έστω για μια στιγμή, την πνευματική και την κοινωνική του ελευθερία. Μία ελευθερία που η στιγμιαία, αιφνίδια, επιδιωκόμενη κι όμως απρόσμενη κατάκτησή της, θερμαίνει και αναθερμαίνει αυτόν που την αξιώθηκε, παρασύροντάς τον σε νέες σισύφειες περιπλανήσεις και περιπέτειες, για την επανάκτηση-επαναβίωσή της, στο διηνεκές. Μόνο που το “άσπρο χαρτί”, έχοντας απολέσει, πλέον, τις κοινωνικές του διαστάσεις -αφού η ποίηση κατάντησε στις μέρες μας μία υπόθεση περίκλειστη, ιδιωτική, του θερμοκηπίου- διατηρεί μόνο την ιδιότητα ενός σκληρού, αμείλικτου, καθρέφτη, που δεν επιστρέφει παρά “αυτό που ήσουν”. Μάλιστα, διατήρησε την ιδιότητα ενός καθρέφτη με δύο όψεις: με τη μία στραμμένη προς τα έξω, για να μπορεί, οποτεδήποτε, να επιστρέφει στον ποιητή την πραγματική του εικόνα, και με την άλλη στραμμένη προς τα μέσα, για να μπορεί να καθρεφτίζεται η ίδια η ποίηση. Να βλέπει τα σπλάχνα της και τους μηχανισμούς της, μια και δείχνει να έχει υπερκορεστεί από το υλικό που, ως τώρα, της παρείχε, για “επεξεργασία”, η πραγματικότητα, αρνούμενη να συμπράξει στη διαιώνιση μιας ολοένα φθίνουσας -ή, εν πάση περιπτώσει, μη αφομοιώσιμης, προσώρας- περιρρέουσας ατμόσφαιρας×σε μια εποχή που όχι απλώς έχουν διασαλευθεί, αλλά έχουν παντελώς καταργηθεί τα όρια μεταξύ ποιητικού και μη ποιητικού. Κι έτσι, αρνούμενη -η ποίηση- να εμπλακεί σε μία κατάσταση που δεν ανταποκρίνεται στην παραδοσιακά διαμορφωμένη δεκτικότητα και προσληπτικότητά της, μοιάζει να διανύει μια, ακόμα, περίοδο χειμέριας νάρκης που, όσο διαρκεί, ένας θεός ξέρει ως πότε, τρέφεται από τα ίδια της τα σπλάχνα –θέλω να πω από ό,τι, σε καιρούς καλύτερους, δημιουργικότερους και περισσότερο ανταποκρινόμενους στη βαθύτερη φύση της μπόρεσε να εναποθηκεύσει. Γι’ αυτό και τώρα ενδοσκοπεί υπερβολικά και, έτσι, ενδοσκοπώντας, αποκαλύπτει τους μυστικούς αρμούς της και εκποιεί, σε τιμή ευκαιρίας, στοιχεία συνεκτικά της αλλοτινής γοητείας της, καθιστώντας, εν αγνοία της, επισφαλές το ίδιο της το μέλλον.
Γιάννης Δάλλας
Ποίηση και ιστορία
συνέντευξη στον Κώστα Βούλγαρη
Κ.Β.: Κύριε Δάλλα, πώς θα ορίζατε το λογοτεχνικό τοπίο των τελευταίων ετών; Η ιστορική τομή του ’89 πώς εσωτερικεύεται στη λογοτεχνία;
Γ.Δ.: Το ’89 προτείνεται ως ένα ορόσημο, πρώτα απ’ όλα. Ορόσημο για άλλους προβληματισμούς, για επαναπροσανατολισμό διαφορετικό της ποίησης ειδικότερα και του πνεύματος γενικότερα. Βέβαια μια χρονολογία ιστορική και άλλες φορές έχει προταθεί ως σημείο εκκίνησης για ποιητικές και λογοτεχνικές γενιές. Μιλάνε για τη γενιά του ’50 (θα πρότεινα του ’45, ορθότερα), και έχουμε πίσω τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο. Όμως η ανά δεκαετίες περιοδολόγηση δεν είναι σωστή. Για παράδειγμα, από την άποψη του ιστορικού προσδιορισμού θα ήταν σωστότερο να μη μιλάμε για γενιά του 1910 αλλά του 1909 (του Βάρναλη, του Σικελιανού, του Μελαχρινού κ.ά.), γενιά που έχει πίσω της το κίνημα στο Γουδί. Να μη μιλάμε για του 1920, αλλά του ’22, γιατί υπάρχει πίσω της η Μικρασιατική καταστροφή και η ανάταξη όλου του κοινωνικού ιστού που επέφερε ως χειρουργική επέμβαση η ανταλλαγή των πληθυσμών. Υπάρχουν λοιπόν τέτοιοι προσδιορισμοί, που ορίζονται, κυρίως, από ιστορικά φαινόμενα. Φαινόμενα, άλλοτε ως ορόσημα πολύ κοντά στον ποιητή και άλλοτε ως απωθημένα, σαν να είναι ο μακρινός ορίζοντάς του. Στην πρώτη περίπτωση ο ποιητής βρίσκεται εκ των πραγμάτων σε άμεση ανταπόκριση με τα ιστορικά γεγονότα που τον περιβάλλουν. Αυτά του γίνονται ο θεματικός και ιδεολογικός του δρομοδείκτης. Περπατά μέσα στα γεγονότα. Νομίζω πως αυτό έκανε η πρώτη μεταπολεμική γενιά. Συνέπλεε με την ιστορία. Και έτσι νομίζω, αν και με εντελώς άλλο τρόπο, όπως θα εξηγήσω, συμβαίνει με τη νέα γενιά, μετά το ’89.
Κ.Β.: Τα χρόνια και τα ποιήματα που μεσολάβησαν;
Γ.Δ.: Δίνουν το παρόν με τις γενιές του ’60 και του ’70, όπως λέγονται συμβατικά, ενώ με ιστορικά κριτήρια ορίζονται, αντίστοιχα, από την ψυχροπολεμική εποχή που ακολούθησε (η πρώτη), και από τα νέα δείγματα γραφής τα εισαγόμενα ακόμη και απ’ την “αγορά” του νέου κόσμου (η δεύτερη). Και εν σχέσει προς τον άξονα του θέματος που μας απασχολεί, η μία (του ’60) ζει την ιστορία ως μεταίσθημα στις “προσωπικότερες” κοινωνικές αναφορές της. Και η άλλη (η λεγόμενη του ’70), ζει και εκφράζεται σε πλήρη απεξάρτηση από την ιστορία και τη συναφή πολιτική. Με αποτέλεσμα, στη θέση των ιστορικών τώρα να προτείνονται και άλλοι προσδιορισμοί: ψυχολογικοί (του διαλόγου με τα πράγματα, με μιαν αμφισημία), μορφολογικοί (του τρόπου εκφοράς τους, πίσω απ’ τις νεωτερικές τεχνοτροπίες). Όπου παρεμβάλλεται ως συντελεστής ποιητικής, με αναδρομική ισχύ και τεκμηρίωση στις προηγούμενες γενιές, και η τεχνική. Για παράδειγμα, στην πρώτη φάση του μεσοπολέμου, με τον Καρυωτάκη θα μπορούσαμε να πούμε πως έχουμε μια νέα γενιά. Επ’ αυτού λοιπόν, υπάρχουν άλλοι που θα έθεταν το διαχωριστικό όριο, αντί για το 1922 στο 1927, γιατί τότε ωριμάζει αυτή η φάση, όπου συναντώνται και συνάμα αντιδιαστέλλονται (ως ιδεολογίες και ποιητικές) δύο σημαντικά βιβλία, τα Ελεγεία και σάτιρεςτου Καρυωτάκη και οι Σκλάβοι πολιορκημένοιτου Βάρναλη.
Και παρόμοια, αργότερα, επιβάλλοντας μια νέα οριοθέτηση από το 1948 ως το 1952, διασταυρώνονται με τις συλλογές του Εγγονόπουλου, το Κατά Σαδδουκαίωντου Κατσαρού και Με το πρόσωπο στον τοίχοτου Σαχτούρη (σε αντιπαράθεση και με τον Ελύτη, που αποκάλεσε την ποίηση του τελευταίου γκραν-γκινιόλ). Τέλος, το 1968-1969, σε αντιπαράθεση προς ό,τι προηγήθηκε, ως ορόσημο εισαγωγής της ποίησης των μπήτνικς και της ποπ, από την πρώτη εμφάνιση της ποίησης του Πούλιου και αντιστοίχως του Στεριάδη.
Κ.Β.: Μετά το ’89 τι συμβαίνει;
Γ.Δ.: Η ποίηση μετά το ’89 ανοίγει πάλι ένα διάλογο με την ιστορία. Αλλά η γενιά της δεν μπαίνει η ίδια μέσα, δεν είναι η παθούσα –η σωματικά παθούσα- όπως η πρώτη μεταπολεμική. Είναι μια γενιά που αντιμετωπίζει τα ιστορικά φαινόμενα άλλοτε εξ αποστάσεως και άλλοτε σε βάθος χρόνου. Και άρα η στάση τους δεν είναι βιωματική, αλλά στοχαστική και κριτική. Άλλωστε το ’89 δεν είναι ένας πόλεμος ή έστω βίαιη ιδεολογική αντιπαλότητα. Είναι μια άρση της αντιπαλότητας, την ώρα που εκ των κάτω δοκιμάζεται η κρίση ενός συστήματος. Ενώ έχουμε τα δύο στρατόπεδα, το τείχος πέφτει, επιβάλλοντας μιαν άλλη αναγκαιότητα για αναμόρφωση του κόσμου. Και αυτό το λαβαίνει υπ’ όψιν της η επίμαχη γενιά. Και ό,τι ακολούθησε την πτώση του τείχους. Η κατάρρευση ενός συστήματος δεν οδήγησε σε θρηνωδίες, αλλά απεναντίας σε αντικειμενική συνειδητοποίηση του φαινομένου. Μια κατάρρευση που άγγιξε βαθιά και τα Βαλκάνια, πράγμα που εκφράζει η ποίηση του Βρεττού και από άλλη οπτική του Μπλάνα. Το ’89 λοιπόν επηρεάζει μια σειρά από ποιητές και επ’ αυτού θα ήθελα να πω δυο λόγια, αφήνοντας προσώρας την πεζογραφία, όπου βέβαια τα πράγματα είναι διαφορετικά, αφού το παλιό δεν έχει ακόμα εκπαραθυρωθεί απόλυτα, ο παλιός τρόπος αφήγησης.
***
Στο παρελθόν δεν είχαμε πολλά ποιήματα που να ανακαλούν αυτά της ιστορικής θεματικής του Καβάφη. Αναφέρω μόνο την αποτυχημένη απόπειρα του Σεφέρη στα κυπριακά ποιήματα με θέμα τους Λουζινιάν, όπου ο ιστορικός μύθος λειτουργεί σαν πρόσχημα. Όμως αυτός ο τρόπος δεν ήταν δυναμικός, εν τέλει δημιουργικός. Ο άλλος τρόπος είναι του Άρη Αλεξάνδρου, όμως κι αυτός ήταν πολύ κοντά στα πράγματα, στην τελευταία συλλογή του Ευθύτητα οδών. Εκείνος που χρησιμοποίησε κατ’ εξοχήν τους καβαφικούς τρόπους είναι ο Κατσαρός, στο Κατά Σαδδουκαίωνμα και στα αμέσως επόμενα βιβλία του, και κατάφερε να μας δώσει μια μετακαβαφική ποίηση, και μάλιστα ρωμαϊκού κλίματος. Ανάλογα κινήθηκε ο Μπρόνσκι. Ο Καβάφης, θα έλεγα, μας έδωσε την ιστορική μέθοδο και την ονομάζω έτσι για να την αντιδιαστείλω από την μυθική, του Πάουντ ή του Έλιοτ και σ’ εμάς του Σεφέρη, ιδίως στα ποιήματα της πρώτης περιόδου του. Ο Καβάφης είχε την τόλμη να επιβάλλει την ιστορική μέθοδο. Δεν χρησιμοποιεί μύθους αλλά παίρνει το ίδιο το ιστορικό γεγονός, όμως καθώς το περιγράφει όπως ακριβώς έγινε, αυτομάτως στον αναγνώστη δημιουργείται ένας μετασχηματιστής, σαν να διατρέχει την σύγχρονη ιστορία. Διαβάζει π.χ. το “Ας φρόντιζαν” και εισπράττει σημερινούς πολιτικούς κυνισμούς. Η ιστορική μέθοδος λοιπόν είναι τόσο καθαρή, αλλά και τόσο επικίνδυνη: ο Παλαμάς με τον Βουλγαροκτόνο μάς αναγκάζει να πάμε πίσω, αλλά ο αναγνώστης δεν πάει πίσω.
Το αριστουργηματικό του Καβάφη είναι ότι πιάνει τα καθολικά πράγματα και τα οικουμενικά, μέσα από τη στιγμή της δοκιμασίας τους. Αντίθετα ο Καρυωτάκης λειτουργεί ως ιχνευτής εδάφους. Αν ο Καβάφης με την PaxRomana, όπως είπε ο Τσίρκας, αποδίδει την PaxBritannica, ο Καρυωτάκης αποδίδει τη διαρκή κρίση του μικροαστισμού, με την υπαλληλία, τη γραφειοκρατία. Και αν θέλει κανείς να κάνει γεφυρώσεις, φυσικά μπορεί. Είναι νόμιμο, και έχει γίνει αυτό, να συγκριθεί το τελευταίο γράμμα του Καρυωτάκη με εκείνο του Μαγιακόφσκι. Σε άλλη κατεύθυνση κινήθηκε ο καθένας, όμως συναντούνται κάπου. Η ειλικρίνεια τους και η γνησιότητα λειτουργούν σε μια κοινή συχνότητα.
Η νέα γενιά δεν χρησιμοποιεί ακριβώς την καβαφική ιστορική μέθοδο ούτε και τον ανιχνευτικό τρόπο του Καρυωτάκη, παρ’ ότι αυτοί οι δύο είναι οι προνομιακοί συνομιλητές της. Δημιουργεί έναν δικό της τρόπο να δοθεί η ιστορία. Διαβάζω αυτή την ποίηση και βλέπω να μιλάει καθαρά μέσα στα πράγματα, κυρίως στο παρόν. Και όπου περνά στο παρελθόν, ήδη έχει γίνει η αφαίρεση.
Κ.Β.: Θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε ποίηση του ιστορικού παρόντος;
Γ.Δ.: Όχι∙ απολύτως. Ίσως θα έπρεπε να βρούμε μια άλλη ονομασία. Ας πούμε, ιστορική παραβολή του παρόντος ή ακόμη και προβολή του παρόντος στο παρελθόν.
***
Το ’89 με τη σημασία καταρχήν ενός ορόσημου ιστορικού: πτώση του τείχους του Βερολίνου και ό,τι έκτοτε ακολούθησε: κατάρρευση των καθεστώτων του ανατολικού μπλοκ, αδυναμία του σοσιαλιστικού συστήματος να περιμαζέψει τις πληγές του και από άλλη βάση να ανασυνταχθεί, μονοπώληση του καπιταλισμού. Πολυσημικού λοιπόν ορόσημου: ιδεολογικού και υπαρξιακού, πολιτισμικού και «φιλοσοφικού» ακόμη προβληματισμού. Η επενέργειά του επηρέασε άμεσα ή έμμεσα την ποίηση των τελευταίων χρόνων. Άμεσα με τη σημασία της ρητής θεματικής αναφοράς και έμμεσα με τα “υπονοούμενα” μιας ιστορικής παραβολής. Ποιητών ξεκινημένων από άλλη –ανιστορική- αφετηρία. Και περνώντας βαθμιαία –πάντως ύστερα απ’ το ‘89- στην “ιστορική” ποιητική τους: Ο Σπύρος Βρεττός, από τους πρώτους με ποιήματα σχετικής θεματικής αναφοράς (π.χ. “Σαρκασμός 1997”, “Αλβανός;”, “Παρείσακτος ηθοποιός”, “Προετοιμασία ηγέτη για απολογία”), με γλώσσα μεταϋπερρεαλιστική (και μεταμαγιακοφσκική, θα έλεγα), ιδιαίτερα στις συλλογές του Ανιστόρητο (1999) και Πράξη απλή (2003). Και με άλλα ανοίγματα πνευματικά ο Γιώργος Μπλάνας, με την τέχνη των δραματικών του μονολόγων, μέσα από την πολιτική “παθολογία” στο Επεισόδιο(2002) και από μια στοχαστική διαχρονία στην πολυδιάστατη Η απάντησή του (2000). Είναι επίσης ο Δημήτρης Χουλιαράκης, που από μετρητής και αυτός της επικαιρικής διασποράς στις πρώτες συλλογές του, φτάνει στη Ζωή κλεισμένη (2002), όπου διεκτραγωδεί στιγμές ακραίες προσωπικοτήτων, από την ποιητική του περιήγηση στην ιστορία. Σημειώνω, για παράδειγμα, το ποίημα “Η Άννα Αχμάτοβα μπροστά στη Λουμπιάνκα”, γιατί ως πιο κοντά στο θέμα μας κατέχει μια ηθικοπολιτική διάσταση, συμπίπτοντας με την ποιητική ενότητα “Αχμάτοβα” της συλλογής Μετά το τέλος της ομορφιάς, που επιτηδεύεται ένας άλλος ποιητής κοσμοπολίτης, και μεταφραστής από τους παραγωγικότερους αυτής της συντεχνίας, ο Χάρης Βλαβιανός. Είναι εξ αποστάσεως επίσης ο Βαγγέλης Κάσσος, που με τις δικές του ιστορικοπνευματικές βολές μας δίνει, στη συλλογή Αδιαπέραστο φως (1998), υπό τύπον όχι μονολόγων αλλά θα έλεγα απολόγων, σε μικρές αλλά πυκνές και καίριες φόρμες, “παραδείγματα” μιας διϊστορικής επικαιρότητας. Και κάτω απ’ όλους, σαν σε περιμετρική υπόγεια με πολλές επισταθμίες σπινθηρίζει, πάντα απρόβλεπτη και ανατρεπτική η ποίηση του Ηλία Λάγιου. Και εξίσου περιμετρική στην επιφάνεια, αντλώντας από την παράδοση του πιο γνήσιου ευρωπαϊκού συμβολισμού, σχεδιάζεται η γραφή του Στρατή Πασχάλη, με ένα πέρασμα από τον Ελύτη στον Σεφέρη, και η ανοιχτή αισθητική παραγωγή, με ποιητική και δοκιμιακή στοχαστικότητα του Θανάση Χατζόπουλου. Και ως μια ανάδραση του κερματισμού της προηγούμενης γενιάς, τα λυρικά παλίμψηστα της Μαρίας Κούρση.
Μια πολυφωνική γενιά που ωριμάζει και ωριμάζοντας κατακυρώνει και ταυτόχρονα μπορεί να ξεπερνά τα ορόσημα που βάλαμε.
***
Κ.Β.: Να κλείσουμε με μια προσωπική σας νότα. Έχετε αναφερθεί και με τη δική σας ποίηση στο ’89, π.χ. με το ποίημα “Οι ιδεοπράχτες” της συλλογής Στοιχεία ταυτότητας (1999), το οποίο ποίημα έχει ένα χαρακτηριστικό μότο: “Σιωπηρή κατολίσθηση/ λαών και δογμάτων”. Μα και στην επόμενη συλλογή Γεννήτριες(2004) έχετε πολιτικά ποιήματα για τα Βαλκάνια και το Ιράκ, όπως επεσήμανε και ο Μάσσιμο Κατσούλο πριν από δύο Κυριακές. Όμως αυτές τις μέρες κυκλοφορεί ένα ακόμη βιβλίο σας, οι Χρονοδείκτες, όπου με τη φόρμα της ημερολογιακής μνήμης ανατρέχετε στα μεταπολεμικά χρόνια αλλά και σε αυτά της χούντας. Θα πρότεινα λοιπόν να κλείσουμε με έναν “χρονοδείκτη”. Ένα απόσπασμα, αν θέλετε ως σχόλιο στα προηγούμενα:
Γ.Δ.: Αρχές του ’73 και η Χούντα, παρ’ όλη την κυριαρχία και τις άμυνές της, έδειχνε πως άρχιζε αφανώς να γέρνει. Τα είχε βάλει κατά πάντων, μηδέ και της ΕΡΕ εξαιρουμένης. Τις βόμβες των αντιστασιακών τις χαρακτήριζε κροτίδες. Απόδειξη της ένδοσής της είναι και το γεγονός πως ύστερα από πίεση των ξένων κέντρων εξουσίας, χορηγούσε επειγόντως διαβατήρια («passportεπί του πιεστηρίου») σε πρόσωπα επίσημα, επιτρέποντας τη νόμιμη φυγή τους προς τις χώρες του εξωτερικού, ιδίως τη Γαλλία. Κι εμείς, οι ζώντες και περιλειπόμενοι, να μένομε εγκλωβισμένοι με τα «κόλλυβα» (εννοείται της Ελευθερίας) και τα «υποκατάστατα» αναγωγής σε επαναστάτες άλλης χώρας και εποχής. Και εδώ εξυπακούεται και η μελοποίηση του Μπολιβάρπου είχε κάνει τότε ο Μαμαγκάκης, μια μελοποίηση που τέλειωνε στεντόρεια με την επίκληση και της ισπανικής Ελευθερίας: Libertad. Μια επίκληση που παρηχεί και με τα Liberty, τα αεροσκάφη της διαφυγής που αναφέραμε.
Γράφω λοιπόν μια παρωδία με ομοιοκαταληξίες, όχι κόντρα-ρίμες αλλά “σκάζουσες”, ήτοι κουτσές, ή πιο σωστά σαν από κρατητήρια κουτσουρεμένες (π.χ. ασισχτίρ-πιεστηρίου, ρελαντί-αντίο, Μάγκατζης-bagages, κόλλυβα-Μπολιβάρ) και το έστειλα σε εκδότες, κριτικούς και φίλους από την μακρινή μου επαρχία στην Αθήνα:
[...]
Κροτίδες αντί για στάση
μας έπρηξαν με τέτοιαν αντίσταση
Υπάρχει κ’ η λύση του ασιχτίρ
Passportεπί του πιεστηρίου
Τ’ αεροσκάφος στο ρελαντί:
Ποιος έχει σειρά για αντίο;
Π.χ. ο κύριος Μάγκατζης
μετά συμβίας και άλλων bagages
Και μείναμε εμείς με τα κόλλυβα
και τις μελοποιήσεις του Μπολιβάρ
Liberty liberty
LIBERTAD
Καμιά απάντηση. Παρά μονάχα η περιέργεια: ποιόν υπαινίσσεται ο τίτλος “Who is who!”, που
Σαν να μην ήταν άλλοτε Ερές
τους περνάει γενεές δεκατέσσερις;
Μα φίλοι μου, όπως συνηθίζεται να λέγεται, ας κάνει κάτι επιτέλους και ο αναγνώστης.
Η πτώση των τειχών και των προσχημάτων
Ή πώς ένας πρώην συγγραφέας της Αριστεράς
μεταλλάσσεται σε ρήτορα της Νέας Δεξιάς
Της Λήδας Καζαντζάκη
Το 1989 καθιερώθηκε στη μνήμη ως η ημερομηνία που σήμανε το τέλος του υπαρκτού σοσιαλισμού και του συνεπαγόμενου αντίπαλου δέους στην καπιταλιστική δύση.
Όμως το 1989 δεν έπεσε μόνον το τείχος του Βερολίνου. Το 1989 πέσανε και τα τελευταία προσχήματα αναφορικά με την αναθεώρηση της ιστορίας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και του κυρίαρχου ρόλου που έπαιξε η Αριστερά στην Αντίσταση στο φασισμό. Θα σταθώ σε ένα πολύ χαρακτηριστικό δείγμα, γιατί έχει επιπλέον την ιδιαιτερότητα της -δυτικο-γερμανικής καταγωγής. Και γιατί το μεταπολεμικό τοπίο της διαιρεμένης στα δυο Γερμανίας εμφανίζει εκλεκτικές συγγένειες με το μετεμφυλιακό τοπίο της διχασμένης στα δυο Ελλάδας. Και γιατί έτσι, ίσως, θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε καλύτερα τις δικές μας περιπτώσεις μεταλλαγμένων συγγραφέων.
Θα σταθώ στην περίπτωση του Μάρτιν Βάλζερ. Η πορεία του μέσα στην τέχνη του λόγου και στην πολιτική καθρεφτίζει αυτήν ακριβώς τη σταδιακή μεταστροφή του πρώην αριστερού συγγραφέα σε εθνικιστή λογοτέχνη, του οποίου ο λόγος συνάδει πλέον, από το ‘89 και μετά, με τις διακηρύξεις της Νέας Δεξιάς.
Ο Μάρτιν Βάλζερ γεννήθηκε το 1927. Σπούδασε λογοτεχνία, ιστορία και φιλοσοφία κι έγραψε το διδακτορικό του για τον Φραντς Κάφκα, η απαισιοδοξία του οποίου διαπνέει και τους χαρακτήρες του Βάλζερ. Το 1953 προσχώρησε στην περίφημη “Ομάδα ‘47”, όπου άνθρωποι του λόγου ένωσαν τις δυνάμεις τους με στόχο το πλάσιμο του άλλου, δημοκρατικού προσώπου της μεταπολεμικής δυτικής Γερμανίας. Μιας ομάδας που καθόρισε μέχρι και τη δεκαετία του ‘60 τη μορφή της δυτικογερμανικής λογοτεχνίας και της οποίας στέλεχος υπήρξε και ο Γκύντερ Γκρας.
Ο Μάρτιν Βάλζερ είναι μια εξίσου πληθωρική παρουσία στα γράμματα με τον συνομήλικό του Γκρας, έχει δοκιμασθεί όπως κι εκείνος σε όλα σχεδόν τα είδη του γραπτού λόγου, το διήγημα, το δράμα, το μυθιστόρημα, το δοκίμιο, και έχει τιμηθεί κι αυτός με αρκετά βραβεία κι ας μην πήρε το νόμπελ. Και, σχεδόν, θα μπορούσε να πει κανείς ότι, μέχρις ενός σημείου, οι βίοι τους είναι παράλληλοι στη ζωή και στην τέχνη. Και, ότι ο καθένας τους χωριστά έπλασε με τον δικό του τρόπο του την δική του πλευρά της μεταπολεμικής Γερμανίας, που αν τις συνθέσουμε, αντικρίζουμε ολόκληρη την εικόνα. Εκείνη της ιστορίας της, στην οποία στηρίζεται το έργο του Γκρας. Και την άλλη, της καθημερινότητάς της, στην οποία εισδύει ο Βάλζερ. Ψυχογραφώντας με σαρκασμό τον απλό γερμανό του “οικονομικού θαύματος”, μέσα από τον αγώνα του να αναρριχηθεί πάση θυσία κοινωνικά και την μάταια καφκική προσπάθειά του να βρει την ευτυχία. Και ταυτόχρονα καυτηριάζοντας, μέχρι και το τελευταίο του μυθιστόρημα, τονΘάνατο ενός κριτικού (που εκδόθηκε φέτος στα ελληνικά από τις εκδόσεις της Εστίας) την καπιταλιστική, πολιτιστική βιομηχανία και τους μηχανισμούς της.
Και, σχεδόν, θα έλεγε κανείς ότι μέχρι και τη δεκαετία του ’70 ο Μάρτιν Βάλζερ εμφανιζόταν ως ο ριζοσπαστικότερος των δύο συγγραφέων. Αυτός που τάχθηκε ανοιχτά εναντίον του πολέμου του Βιετνάμ, που προσέγγισε το ’68 την Εξωκοινοβουλευτική Αντιπολίτευση και στις αρχές της δεκαετίας του ’70 το Κ.Κ.Γ, στις εκδηλώσεις του οποίου συμμετείχε ενεργά, χωρίς ποτέ να γίνει μέλος του. Όταν ο Γκρας ακόμη επιχειρούσε να ασκήσει και να ενισχύσει την πολιτική των σοσιαλδημοκρατών.
Και ξάφνου, αφού από τα μέσα της δεκαετίας του ‘70 ο Βάλζερ έχει πάρει τις αποστάσεις από την πολιτική και το υλικό της μυθοπλασίας του αντλείται πλέον από το καθαρά προσωπικό, εκπλήττει άπαντες σε μια σειρά διαλέξεων στο Μόναχο, με τον τίτλο “Να μιλήσουμε για τη Γερμανία”. Ήταν το 1988, ένα χρόνο πριν από την πτώση του τείχους, και αφού όμως είχε προηγηθεί, στα μέσα της δεκαετίας του ’80 στη Γερμανία, η λεγόμενη “διαμάχη των ιστορικών”, η αναθεώρηση δηλαδή της ιστορίας του φασισμού από μια ομάδα ιστορικών, κυρίως μέσα από την εξομοίωση των εγκλημάτων του ναζισμού με εκείνων του σταλινισμού. Τότε ο Βάλζερ ανακαλύπτει αίφνης τα εθνικά του αισθήματα και χαρακτηρίζει τη διαίρεση της Γερμανίας καταστροφή. Έτσι απλά.
Ένα χρόνο μετά πανηγυρίζει για την πτώση του τείχους και την επικείμενη ενοποίηση, την ίδια στιγμή που ο Γκύντερ Γκρας επισημαίνει τους κινδύνους που εμφωλεύει και χαρακτηρίζεται από τους συμπολίτες του προδότης.
Όταν οι “λανθασμένες” κατά τον Βάλζερ “προφητείες” γίνονται ρατσιστικές πράξεις, ο Βάλζερ τις αποκαλεί «πράξεις έντονης διαμαρτυρίας», επιρρίπτει όλες τις ευθύνες γι’ αυτές στην αριστερά, στην πολιτική και στα ΜΜΕ που κυριαρχούνται επίσης από αριστερούς και επεξηγεί: «Νομίζω ότι η δημιουργία ακροδεξιών ομάδων είναι μια απάντηση στην παραμέληση του εθνικού από όλους εμάς. Όλους εμάς που αρνηθήκαμε, σε όσους καλλιέργησαν εθνικές τάσεις, την οποιαδήποτε νομιμότητα».
Το 1991 ο Βάλζερ δημοσιεύει το μυθιστόρημα Η υπεράσπιση της παιδικής ηλικίας, που κυκλοφορεί στα ελληνικά επίσης από τις εκδόσεις της Εστίας και επτά χρόνια μετά το αυτοβιογραφικό Σιντριβάνι. Και τα δυο μυθιστορήματα έχουν ως θέμα την ιστορία της Γερμανίας, ιδωμένης όμως, στο πρώτο, μέσα από τα μάτια ενός νευρωτικού που βίωσε τους βομβαρδισμούς της Δρέσδης και αρνείται να ενηλικιωθεί και, στο δεύτερο, από έναν εξάχρονο που έζησε το ναζισμό. Έτσι η εξομοίωση θυτών και θυμάτων, όταν το ρόλο του θύματος παίζει ένα παιδί, είναι εύκολη.
Από το 1997 ο Βάλζερ αποφασίζει να χρησιμοποιήσει πλέον δημόσια και χωρίς το προστατευτικό πέπλο της μυθοπλασίας την ίδια τη γλώσσα των αναθεωρητών της νέας Δεξιάς. Σε ομιλίες, συνεντεύξεις στο Ντερ Σπήγκελ, στη συλλογή δοκιμίων και ομιλιών με τον τίτλο Γερμανικές έγνοιεςπου δημοσιεύει τον ίδιο χρόνο. Ο Χίτλερ και η ναζιστική Γερμανία είναι κατά τη γνώμη του ένα αποκύημα της συνθήκης των Βερσαλλιών και υπό αυτήν την έννοια ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος μια συνέπειά του Α΄, οι στρατιώτες της Βέρμαχτ πατριώτες, το Άουσβιτς το ηθικό ρόπαλο που χρησιμοποιούν εκείνοι που διαμορφώνουν σήμερα την κοινή γνώμη για να πονέσουν τους Γερμανούς.
Αποσιωπώντας ή διαστρεβλώνοντας τις αιτίες που γέννησαν τα γεγονότα, τον αντισημιτισμό, τον ρατσισμό, την τυφλή υπακοή στον δικτάτορα, την παθητική ή ενεργό συμμετοχή των γερμανών στα ναζιστικά εγκλήματα, παραβλέποντας τα θύματα της τελικής λύσης της συστηματικής εξόντωσης των εβραίων και τα εκατομμύρια των νεκρών του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, εστιάζει το βλέμμα του στο μεταρσιωμένο συναίσθημα του πόνου και του τρόμου που έζησαν οι γερμανοί κατά τους βομβαρδισμούς των συμμάχων και τη διαίρεση της χώρας ή στο συναίσθημα της ντροπής των επιγόνων τους.
Πρόκειται για την ίδια μέθοδο που επεσήμανε ο Άγγελος Ελεφάντης για το βιβλίο του Θανάση Βαλτινού Ορθοκωστά (Ο Πολίτης, Ιούνιος-Ιούλιος 1994, σελ. 63): «Οι αναμνήσεις των αφηγητών στη μεγάλη τους πλειοψηφία μέσα στο μυθιστόρημα τοποθετημένοι από την πλευρά των Ταγματασφαλιτών, έχουν συρρικνωθεί στα περιστατικά βίας που τους σημάδεψαν, σβήνουν οι αιτίες της βίας, βιαστές και βιαζόμενοι αναγορεύονται σε αυτόνομη πραγματικότητα. (…)Η ανάμνηση του φόβου είναι ο μόνος ήχος που ακούς, και η μονότονη επανάληψή του σε κάνει και σένα τον αναγνώστη να πάρεις την ίδια περπατησιά μέσα στο χρόνο, να βαδίσεις με το ρυθμό που σου υποβάλλει το ταμ ταμ του συγγραφέα. Σπρώχνεσαι στο πυκνό σκοτάδι της επιλησμονής».
Μήτε τον Βάλζερ μήτε τον Βαλτινό τον ενδιαφέρει το γιατί, τώρα που τα χαρτιά ανακατεύτηκαν ξανά σ’ αυτήν εδώ την παρτίδα της ιστορίας, σύμφωνα με τη λογική του ενός και μόνο νικητή που είναι προκαθορισμένος, όπως απέδειξε και ο Κώστας Βούλγαρης, (Η παρτίδα, εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2004).
Τώρα που η ιστορία ξαναγράφεται, ιδωμένη μέσα από την παραμορφωτική διόπτρα της καπιταλιστικής, αντικομουνιστικής δύσης. Όχι μόνον από επαΐοντες ιστορικούς αλλά και από λογοτέχνες που είχαν διακριθεί στο παρελθόν για την αριστερή, κριτική τους ματιά, και που, όπως φάνηκε εκ των υστέρων, διέγραφαν ανέκαθεν με την γραφίδα τους το πνεύμα των καιρών: στη Γαλλία, τη Γερμανία, την Αμερική, την Ελλάδα, το φαινόμενο είναι διεθνές.
Martin Walser, Ueber Deutschland reden, Suhrkamp 1989
Juergen Lentes “Wehleidige Maertyrer“, in Junge Welt, 13.06.2002
Martin Walser, Deutsche Sorgen, Suhrkamp 1997
Martin Walser im Gespraech mit R. Augstein, Der Spiegel, 2.1.98
Χρονικό μιας δεκαπενταετίας
Της Σώτης Τριανταφύλλου
Στην αρχή συνέβη ένα τροχαίο ατύχημα. Το αυτοκίνητο έγινε μια μάζα από σιδερικά κι εγώ βγήκα από μέσα αιμόφυρτη και θριαμβευτική: Είμαι ακόμα ζωντανή! Φωνάξτε το ασθενοφόρο. Περιμένοντας το ασθενοφόρο, βάλθηκα να ψάχνω τις κασέτες μέσα στα συντρίμμια∙ δεν μπορούσα να οδηγήσω χωρίς μουσική∙ το ατύχημα έδειχνε πως ίσως δεν μπορούσα να οδηγήσω ούτε με μουσική. Κι όμως, οι κασέτες μού φαίνονταν σπουδαιότερες από το αυτοκίνητο. Για το τρακάρισμα έφταιγα εγώ∙ κανείς άλλος∙ την επόμενη μέρα, δανείστηκα ένα σωρό λεφτά, αγόρασα καινούργιο αυτοκίνητο∙ κι όταν το απόκτησα, ανακάλυψα πως ήταν περιττό. Ξαφνικά, τίποτα πια δεν με κρατούσε στην Αθήνα∙ έφυγα∙ σέρνοντας μια τεράστια βαλίτσα, πήρα το αεροπλάνο για το Φοίνιξ. Το Φοίνιξ της Αριζόνα, πόλη καθησυχαστική και ηλιόλουστη: πισίνες, φοινικόδεντρα∙ πιο δυτικά, η χρυσαφένια έρημος. Πέρασα ένα χρόνο ανάμεσα σε δυο ωκεανούς∙ έπειτα, κάποιος που αγαπούσα πέθανε: υπερβολική δόση.Δεν υπάρχουν υπερβολικές δόσεις: όλες οι δόσεις είναι υπερβολικές∙ έτσι, το τέλος του ’90 τέλειωσε μ’ ένα θάνατο, με φλέβες αδειασμένες σε δωμάτιο φτηνού ξενοδοχείου. Όταν ακόμα έλπιζα, έλεγα: μόλις γίνεις καλά, θα σε πάω σε μια πόλη που έχει το όνομα της μικρής κόρης του Βασιλιά Ληρ, θα σε πάω στον Κόλπο του Μισοφέγγαρου και στην Ακτή της Μπαρμπαριάς, θα σε πάω όπου θέλεις κι όπου μπορείς. Στο τέλος, σε είδα να τρέμεις σαν πουλί∙ κι έπειτα, μια κηλίδα στην άκρη των χειλιών σου κι ο ήλιος σε κορόιδευε.
Γύρισα στην Ελλάδα κι ήταν μια υπέροχη χρονιά, όπου κάθε στιγμή φοβόμουν πως θα γίνει ανάμνηση: μια χρονιά που έλαμπε μέσα στους νεκρούς καθρέφτες. Σο μυαλό μου αντηχούσε το ποίημα του Έντγκαρ Άλλαν Πόου στην Άνναμπελ Λη, ένα μεθυστικό κοκτέιλ φωτός, η αρμονία ενός αιώνιου Νότου. Έκλεισα τα τριάντα τρία: ένα αποδημητικό πουλί που καθυστερούσε να πετάξει∙ για μια στιγμή έμοιαζα με χαλασμένο δείχτη ρολογιού. Το 1991 είδα σκηνές από το τέλος του κόσμου: είδα, με τα μάτια μου, την ύλη να υψώνεται, γελώντας, σαν μια πόλη που ξυπνάει. Και να πέφτει από ψηλά, να τσακίζεται μέσα σε μια πανδαισία από ήχους και χρώματα. Το κέντρο της ζωής είχε μετατοπιστεί στη νύχτα: το πρωί, όταν επέστρεφα στο άδειο, σκοτεινό σπίτι, υπέφερα από βίαιους, κυμαινόμενους πυρετούς: όλοι θα συμμορφωθούν, σκεφτόμουν, θα υπακούσουν στους νόμους, θα μεγαλώσουν∙ κι εγώ θα μείνω εδώ να χορεύω μαζί με τους στραγγαλιστές, στο ρυθμό των αλμπίνων.
Το 1992 με βρήκε μεγάλη πια και μαζί πιο μικρή και πιο έκπληκτη: έλεγα στη μαμά μου γιατί με γέννησες αφού καθόλου δεν ήθελα. Έπειτα, μετάνιωσα και μ’ άρεσαν όλα: διέσχιζα το χρόνο κρατώντας σφιχτά το μπαλόνι μου και καταβροχθίζοντας κόκκινες καραμέλες∙ μονάχα που, καμιά φορά, έβλεπα εφιάλτες με φαντάσματα ακέφαλα. Τα φαντάσματα με κεφάλι είναι πιο τρομακτικά, με παρηγορούσε η μαμά μου. Τρελαινόταν σιγά-σιγά: την παρατηρούσα να κατρακυλάει σ’ ένα τερατώδες σύμπαν, να σαλπάρει στο σκοτάδι∙ αναρωτιόμουν αν το ήξερε κι αν η τρέλα ήταν μονάχα ένα καταφύγιο. Κι όμως ήμουν ευτυχισμένη κι ένιωθα ευγνωμοσύνη: δεν είχα καθηλωθεί σε αναπηρική καρέκλα σαν τον Ντοκ Πόμους∙ δεν ήμουν τυφλή σαν τον Ρέυ Τσαρλς∙ δεν είχα την τύχη του Μπέρναρντ Κόυ, που τον πυροβόλησαν ενώ προσπαθούσε να αποδράσει από τη φυλακή του Άλκατραζ. Δεν βρισκόμουν μέσα σε φυλακή, βρισκόμουν απ’ έξω. Ζούσα με τις λέξεις και το ροκαμπίλλυ, με έρωτες σύντομους και φαντασμαγορικούς: κάθε πρωί που ξυπνούσα ο κόσμος ήταν εξαίσια φωταγωγημένος.
Πέρασαν κάμποσα χρόνια έρποντας κι έπειτα τρέχοντας. Κι εγώ προσπαθούσα να προλάβω με κομμένη την ανάσα: οι άνθρωποι αναζητούσαν την ησυχία∙ εγώ, εσύ, εμείς, αναζητούσαμε τη μεγαλύτερη εντροπία. Ένιωθα πως κανείς και τίποτα δεν είχε τη δική μου ταχύτητα, το στρόβιλο που με κρατούσε ζωντανή ανάμεσα σε παχύρρευστες μουσικές, σε διαβολικά ποτά, σε ουσίες ιερές και θανάσιμες. Κι όμως ποτέ δεν ένιωσα μοναξιά. Ούτε για μια στιγμή δεν ένιωσα μοναξιά. Έπειτα, ένα δεύτερο ατύχημα: όλοι είπαν πως έφταιγε η ταχύτητα, εγώ όμως ήξερα πως για όλα έφταιγαν οι Ρόλλινγκ Στόουνς. Επέζησα πάλι. Ακολούθησε ένας θάνατος` όχι ο δικός μου∙ καμιά φορά σκεφτόμουν: μακάρι να ήταν ο δικός μου. Τον περίμενα εκείνο το θάνατο: μια νύχτα έμοιαζες με σκυλί στη βροχή∙ μια ολέθρια νύχτα. Ήξερα ότι θα πεθάνεις. Πάντα έλεγα: κάθε ερωτική ιστορία είναι το χρονικό μιας αποτυχίας. Μετά από τόσα γεγονότα, τόσα γέλια και τόσα δάκρυα, τόσες αναμονές, τόσα μεγάλα, μακρόσυρτα φιλιά, γινόμαστε πάλι ξένοι, όπως ξένοι ήμασταν. Όλα ξετυλίγονται γρήγορα, ζούμε σ’ ένα πλανήτη όπου οι άνεμοι ουρλιάζουν: ζούμε, ξεχνάμε κι έπειτα κάνουμε την ίδια λάθος κίνηση. Κι εγώ έγραφα την ίδια ιστορία, ξανά και ξανά, μήπως καταφέρω να της δώσω ένα καλό τέλος.
Στο μεταξύ, ο κόσμος προόδευε –πρόοδος!– οι φίλοι μας γίνονταν οικογενειάρχες, ανακάλυπταν τις ηδονές της επιτυχίας, της τεχνολογίας και του χρήματος. Γύρω στο 1995 έκανα απολογισμό: είχα κιόλας μετακομίσει δεκαέξι φορές∙ είχα περάσει το ένα τρίτο της ζωής μου σε ξενοδοχεία και σε μοτέλ. Η κοινωνική αναρρίχηση μού φαινόταν μια ξύλινη σκάλα που έτριζε και που την έτρωγε το σαράκι∙ το να ριζώνεις κάπου μού φαινόταν συνθηκολόγηση με τα σκουλήκια στο χώμα. Ξέρω, είχα πάντα άδικο, όπως άδικο έχω και τώρα. Αλλά, δεν φοβόμουν τίποτα: ούτε τις ερμητικές, εχθρικές πόλεις, ούτε τις φρικαλεότητες των ανθρώπων. Ούτε τα βαθιά πελάγη, ούτε τους ατέρμονους, παγερούς χειμώνες. Δεν φοβόμουν τίποτα, γι’ αυτό κανείς δεν μ’ αγαπούσε. Κανείς δεν μ’ αγαπούσε: μονάχα με κοιτούσαν με περιέργεια. Με περιέργεια τους κοιτούσα κι εγώ: ο κόσμος έμοιαζε με τη χύτρα της μάγισσας, κι είχα πέσει μέσα της. Κι από τότε έβρισκα τις χαμένες σκιές, άκουγα τις δονήσεις της γης. Δεν φοβόμουν τίποτα: ούτε τα ολισθηρά οδοστρώματα, ούτε τους φονιάδες στις αποβάθρες των υπόγειων τρένων. Έτσι, δεν είχα τίποτα: είχα μόνο θέα στο έγκλημα, στο λαβύρινθο όπου κοιμόταν το πνεύμα του Μινώταυρου. Δεν φοβόμουν τίποτα: σαν τον Ράντυ Σέολ που έπαιζε μπόνγκος με τα χέρια του μέσα στις γαλάζιες φλόγες∙ και σαν τον ντράμερ των Μπαρμπάριανς που είχε γάντζο αντί για χέρι.
Πώς νιώθω: τυχερή νιώθω. Είδα τα Ιμαλάια και το Κιλιμάντζαρο∙ ανέβηκα σε καθεδρικά βουνά∙ άκουσα τη μελωδική σιωπή του Γκραντ Κάνυον∙ διέσχισα το Πετρωμένο Δάσος. Κάθισα στην άκρη του ωκεανού, εκεί όπου ο ορίζοντας έμοιαζε με σύννεφο∙ χόρεψα μπροστά σ’ αστραφτερά τζουκ-μποξ που έπαιζαν τ’ αγαπημένα μου τραγούδια. Αγάπησα χιλιάδες τραγούδια κι άλλα τόσα ποιήματα. Τέλος, είδα τον Πολ Μπάτερφηλντ να παίζει αρμόνικα λίγο προτού πεθάνει. Ο κόσμος άλλαξε κι εγώ μαζί του: τίποτα δεν είναι όπως πριν από δεκαπέντε χρόνια∙ φαίνεται μακρινός ο καιρός όπου οι μέρες ήταν ωμές, τα τοπία τυφλά∙ τότε που περπατούσα μ’ ελαφρά βήματα έξω απ’ το Τίφφανυ’ς και τα τζάμια θρυμματίζονταν∙ τότε που φανταζόμουν τα διαμάντια να κυλάνε στο πεζοδρόμιο.
Τι λέω: προσέχετε τον εαυτό σας. Μην ξεχνάτε ποτέ τον δρόμο του Οζ με τα κίτρινα τούβλα. Μην ξεχνάτε τίποτα: η λήθη σκοτώνει∙ κι εξάλλου είναι προδοτική. Δεν θα ησυχάσουμε ποτέ, ποτέ δεν θα ξεκουραστούμε: αν είναι να πεθάνουμε, ας καούμε μέσα στην έξαψη της πόλης.
Ιστορία και λογοτεχνία
ΟιΑρραβωνιασμένοιτου Αλεξάνδρου Μαντζόνι
Του Νίκου Ε. Καραπιδάκη
(σημείωση στο κάτω μέρος της πρώτης σελίδας)
Το παρόν κείμενο δεν αντιστοιχούσε, θα μπορούσε να πει κανείς, στην προβληματική του αφιερώματος. Ωστόσο, αν και δεν ασχολείται με τις επιδράσεις της πτώσης του τείχους στη λογοτεχνία και στην πρόσληψη της ιστορίας, εστιάζει σε μια άλλη στιγμή μετάβασης στην ιστορία, θεωρημένης από ένα κορυφαίο λογοτέχνη. Της μετάβασης από τον παλιό μεσαιωνικό κόσμο και τη φεουδαρχία στην νεώτερη ιστορία. Η αντιστοιχία της με την παρούσα ιστορική στιγμή δεν είναι βέβαια προφανής αλλά η ιδέα της μετάβασης και του τέλους εποχής είναι σ’ ένα βαθμό κοινές.
Συχνά οι άνθρωποι οι οποίοι έζησαν στο τέλος μιας εποχής, την αφηγήθηκαν, τη στοχάστηκαν και τη θεωρητικοποίησαν, ώστε να μας δώσουν τη σχετική άποψή τους επεξεργασμένη. Έτσι γίνονται διπλά μάρτυρες. Τόσο της εποχής τους, γενικώς, όσο και του τρόπου που αυτή καταλάβαινε την ιστορία της. Κάποτε είναι και μάρτυρες εξαιρετικής αξίας για το ίδιο το αντικείμενο επειδή, έχοντας ζήσει κοντά στα γεγονότα τα οποία αφηγούνται, στοχάζονται ή θεωρητικοποιούν, μας μεταφέρουν προσλήψεις που ίσως μας διαφεύγουν. Οι διαφωτιστές ζούσαν το τέλος μιας μακράς περιόδου που είτε την ονομάσουμε Φεουδαρχία, είτε Μεσαίωνα και Παλαιό Καθεστώς (όροι που όλοι τους αποκρύπτουν, σχεδόν σκόπιμα, ένα μέρος της πραγματικότητας), κυρίως διακρίθηκε από μια θεμελιώδη κοινωνική σχέση ηγεμονίας. Ηγεμονία την οποία ασκούσαν οι άρχοντες πάνω στη γη και τους ανθρώπους, ταυτόχρονα, και η οποία τους εξασφάλιζε την παραγωγή της γαιοπροσόδου. Κεντρική θέση σ’ αυτή την περίοδο είχε η Εκκλησία που αφενός κατείχε πολλές γαίες με τους ανθρώπους τους, και αφετέρου συμμετείχε με πολλούς τρόπους στον μηχανισμό καθήλωσης των ανθρώπων στην καλλιεργούμενη γη. Οι διαφωτιστές στοχάστηκαν πρώτοι με νέους όρους, κυρίως με πολιτικούς και κοινωνικούς, το τέλος αυτής της εποχής, όταν πια το κοινωνικό σύστημα που κυριαρχούσε ως τότε άρχισε να αλλάζει και να αντικαθίσταται, οριστικά, από μια νέα λογική που θα το παρέσυρε προς το τέλος του. Το σύστημα καταδικάστηκε συλλήβδην εκ μέρους τους (για τη διακυβέρνησή του, την οικονομία του και τη δικαιοσύνη του) ως αναχρονιστικό, και μετά απ’αυτούς, καταργήθηκε από τη Γαλλική Επανάσταση.
Το είχαν επίσης στοχαστεί από τα τέλη του 16ουαιώνα οι νομομαθείς, με νομικούς όρους, οι οποίοι και πρώτοι εισήγαγαν την έννοια “φεουδαρχία” η οποία είχε τούτο το χαρακτηριστικό, να διαχωρίζει μεταξύ εμπραγμάτου δικαίου (ιδιοκτησία) και προσωπικού δικαίου (φεουδαρχικά δικαιώματα). Ιδεολογικός, κατ’ ουσίαν, διαχωρισμός που βέβαια χρησιμοποιήθηκε αργότερα, ακόμα και μετά το 1789, υπέρ των κυρίων της γης (ονομάστηκαν ιδιοκτήτες), όταν τέθηκαν θέματα διαμελισμών και δημεύσεων της φεουδαρχικής περιουσίας.
Η περίοδος θα γνωρίσει, εννοείται, και άλλες θεωρητικοποιήσεις καθώς και ιδεολογικές ή ιστοριογραφικές προσεγγίσεις, περνώντας από τον μαρξισμό και την ειδική θέση που επεφύλαξε στον φεουδαλισμό (η έννοια αυτή αντίθετα με τη φεουδαρχία έχει κυρίως οικονομική συνδήλωση) ως ενδιαμέσου σταδίου μεταξύ δουλοκτησίας και καπιταλισμού, καθώς και από τις διάφορες ιστοριογραφικές σχολές που κυρίως το περιέγραψαν, περισσότερο από όσο το ανέλυσαν, για να μας δώσουν την εικόνα ενός συνόλου μεγάλης ποικιλίας ετερογενών, διασκορπισμένων και συχνά μάλλον δυσπροσδιόριστων “δικαιωμάτων” και “κτήσεων” επί της γης, επί των ανθρώπων, επί των μέσων παραγωγής και επί της διακίνησης των αγαθών.
Στο σημείωμα αυτό θα σταθούμε στον τρόπο που προσέλαβε και απέδωσε το σύστημα ένας λογοτέχνης, ο Αλέξανδρος Μαντζόνι (AlessandroManzoni), επειδή ακριβώς η ζωή του βρέθηκε ανάμεσα στον παλαιό κόσμο και τον νέο· μεταξύ της κατάργησης του πρώτου και του δύσκολου προσδιορισμού του δεύτερου. Έζησε, από κοντά μάλιστα, τόσο τους διαφωτιστές όσο και τις αλλαγές που συμπαρέσυρε η “Μεγάλη Επανάσταση”· τα κενά που άφησε και τις νέες δυσκολίες που ανέκυψαν. Έζησε μεταξύ των διαφωτιστών που θέλησαν να δουν τον Παλαιό Κόσμο ν’ αλλάζει και των ρομαντικών που αναστοχάστηκαν, συντηρητικότερα, τις αλλαγές που προκάλεσε η Επανάσταση.
Γεννήθηκε το 1785. Ήταν εγγονός από την μητέρα του, την Τζούλια, του μαρκησίου Καίσαρα Μπεκαρία (CesareBeccaria), του κυριότερου ίσως Ιταλού διαφωτιστή, στοχαστή του δικαίου και συγγραφέα της πραγματείας περί Αδικημάτων και Ποινών (DeiDelittiedellePenne), του τόσο σημαντικού έργου για την κατανόηση της Δικαιοσύνης του Παλαιού Κόσμου. Ήταν φυσικός γιος του Τζιοβάνι Βέρι (GiovanniVerri), αδελφού τού Πιέτρο, ενός επίσης σημαντικού εκπροσώπου του “Λομβαρδικού Διαφωτισμού”.
Ο Μαντζόνι, αναλύοντας τις πηγές που διέθετε για την ιστορία του Μιλάνου του 17ουαιώνα, φτάνει στα δικά του συμπεράσματα για τα οποία γράφει, χαρακτηριστικά, στον Φοριέλ: «Πρόκειται για μια κοινωνική κατάσταση απολύτως εκτός κανονικότητας. Η πιο αυθαίρετη εξουσία συνδυασμένη με τη φεουδαρχική και τη λαϊκή αναρχία· η νομοθεσία τρομερή, κατά τις διατάξεις της και κατά τα συμφραζόμενά της· η άγνοια, βαθιά, άγρια και υπεροπτική· οι κοινωνικές ομάδες με αντικρουόμενα συμφέροντα και κανόνες».
Στον αναγνώστη, ο οποίος θα ήθελε να μάθει τι κερδίζει η ιστορική γνώση από αυτό το μυθιστόρημα, απομένει να προχωρήσει στην ιστορική του ανάλυση.
***
Η κεντρική ιστορία των Αρραβωνιασμένων είναι απλή. Βρισκόμαστε στο φθινόπωρο του 1628. Ο Ρέντζο και η Λουκία, δυο νέοι υφαντές μεταξιού, καταγόμενοι από μια κωμόπολη, το Λέκκο, στις όχθες της λίμνης του Κόμο, της δικαιοδοσίας της πόλης του Μιλάνου, η οποία ήταν τότε υπό ισπανική κυριαρχία, σκοπεύουν να παντρευτούν. Η Λουκία, ωστόσο, μερικές μέρες πριν από τον γάμο, γίνεται, εν αγνοία της, αντικείμενο του πόθου ενός τοπικού άρχοντα, του Ντον Ροντρίγκο ο οποίος μηχανεύεται έναν τρόπο να εμποδίσει τον γάμο. Η απλή αυτή ιστορία, αρκεί για να μας ανοίξει ένα παράθυρο στο κοινωνικό βάθος της περιοχής.
Οι δυο μελλόνυμφοι δουλεύουν με παραγγελίες. Δεν είναι χωρικοί με τη στενή έννοια. Δεν είναι δεμένοι, δηλαδή, με τη γη που καλλιεργούν. Οι δικαιοδοσίες, άρα, του άρχοντα επί του γάμου τους, είναι ανυπόστατες αφού το μυστήριο ανήκει στη σφαίρα των εξουσιών της Εκκλησίας και εξαρτάται από τη βούληση των συμβαλλομένων. Γεγονός το οποίο θα ήταν διαφορετικό, αν οι ήσαν καλλιεργητές των κτημάτων του. Τα φεουδαλικά συνήθεια θα του έδιναν, σ’ αυτήν την περίπτωση, ορισμένα δικαιώματα, όπως αυτό της, έστω συμβολικής, εξαγοράς της συγκατάθεσής του. Θα έδιναν, όμως, και δικαιώματα στους χωρικούς οι οποίοι, από προηγούμενους αιώνες, είχαν επιτύχει την κωδικοποιημένη καταγραφή των υποχρεώσεών τους. Η κωμόπολη στην οποία κατοικούν οι μελλόνυμφοι δεν εμπίπτει στη φεουδαλική δικαιοδοσία του, ή, τουλάχιστον, δεν εμπίπτει ως προς το σύνολό της, παρά το γεγονός ότι ο αρχοντικός πύργος και ο γύρω του οικισμός βρίσκονται κοντά της. Ωστόσο ο άρχοντας, κατά την κοινωνική πραγματικότητα, διέθετε τα μέσα ώστε να παρέμβει και να καθυστερήσει τον γάμο, με την ελπίδα ότι θα έβρισκε, στη συνέχεια, έναν τρόπο να απαγάγει -η λεία και, άρα, η δια της βίας απαγωγή ήταν ένα χαρακτηριστικό των ισχυρών οικογενειών του παλαιού κόσμου- και να χρησιμοποιήσει τη μέλλουσα νύφη. Ο άρχοντας δεν είχε, νομικά, κανένα δικαίωμα να απαγορεύσει έναν γάμο ελεύθερα αποφασισμένο, και ακόμα λιγότερο, να χρησιμοποιήσει μπράβους για να απειλήσει τον εφημέριο. Η νομοθεσία της περιοχής, διαμορφωμένη από την ισπανική διοίκηση του Μιλάνου, ήταν σαφής: «Πάντες…είναι υποχρεωμένοι να εμποδίζουσι μπράβους και αλήτας…οι οποίοι όντες αλλοδαποί ή εντόπιοι, ουδέν επάγγελμα έχουσιν ή έχοντες δεν εξασκούσιν αυτό…συντηρούνται υπό τινος ιππότου ή ευγενούς, αξιωματούχου ή εμπόρου…δια να τον υποστηρίζουσιν και τον ευνοώσι…1Παρά τις αυστηρές ποινές που προβλέπονταν, το διάταγμα δεν έτυχε της αναμενόμενης εφαρμογής και εκδόθηκε νέο και αυστηρότερο το επόμενο έτος.
Η επανάληψη της έκδοσης των διαταγμάτων, όλως αναποτελεσματικών ως προς την ισχύ τους, υπενθυμίζει τη μεγάλη διάσταση που υπήρχε μεταξύ του κράτους, της νομοθεσίας του και της κοινωνικής πραγματικότητας.
Ο μελλόνυμφος Ρέντζο, προσφεύγει στη βοήθεια ενός δικηγόρου, του δόκτορα Ατζέκα Γκαρμπούλι όπως τον αποκαλούσαν οι κάτοικοι της κωμόπολης, ένα προσωνύμιο που στα ελληνικά θα μεταφραζόταν ως “στρεψοδίκης”. Όταν αντιλαμβάνεται το ακριβές περιεχόμενο της υπόθεσής του, αρνείται να τον αναλάβει.
Ο Ρέντζο θα μπορούσε να απευθυνθεί στη συνέχεια στον Τοποτηρητή της κεντρικής διοίκησης, τον Podestà· αυτόν, ακριβώς, που ήταν επιφορτισμένος με την τήρηση των διαταγμάτων. Δεν το κάνει. Είναι η απόσταση που τους χωρίζει, ψυχολογικά, μεγάλη; Το βέβαιο είναι ότι αποφεύγει να απευθυνθεί στον Τοποτηρητή, ο οποίος, άλλωστε, είναι τακτικός συνδαιτυμόνας του άρχοντα Δον Ροντρίγκο, προς τον οποίο αισθάνεται ταξικά και πολιτιστικά αλληλέγγυος.
Ο Ρέντζο θα μπορούσε να απευθυνθεί στον προεστό της κωμόπολης, υπεύθυνο, κατά τα συνήθεια, να αναφέρει στον Τοποτηρητή, τα ασυνήθιστα συμβάντα ή τις εγκληματικές ενέργειες που ενέπιπταν στην αρμοδιότητα της κρατικής δικαιοσύνης. Δεν το κάνει. Είχε, ίσως, κάθε λόγο να φοβάται ότι ο προεστός, ένας χωρικός εγκεκριμένος από τον τοποτηρητή ή τον άρχοντα, ανάλογα με τα κατά τόπους συνήθεια, θα υπέκυπτε στις απειλές, όπως και ο εφημέριος, και θα τηρούσε απόλυτη εχεμύθεια.
Άλλος κοσμικός άρχοντας δεν φαίνεται να έχει δικαιοδοσίες στην περιοχή της κωμόπολης. Δεν έμενε, στον φοβισμένο Ρέντζο, παρά η Εκκλησία. Απούσα στο πρόσωπο του εφημέριου, όπως είδαμε, παρούσα πάντως, μέσω ενός μοναστικού ιδρύματος αδελφών Καπουτσίνων, στην περιοχή. Με τη στάση τους, χωρίς να εμφανίζουν τον εξαιρετικό κομφορμισμό του δειλού εφημερίου, αποφεύγουν, επίσης, τη σύγκρουση με τις αρχοντικές εξουσίες. Άλλωστε και αυτές το ανταπέδιδαν, με έναν σχετικό σεβασμό. Ωστόσο το ίδρυμά τους, όπως και γενικότερα τα ιδρύματά τους, αντιπροσωπεύουν το άσυλο του οποίου έχαιραν, από αιώνες, η Εκκλησία και οι ναοί της. Ήταν στην διακριτική ευχέρεια τους να σώσουν ή να παραδώσουν όποιον προσέφευγε σ’ αυτούς, ακόμα και εγκληματία, εκλιπαρώντας την προστασία τους. Ένα υψηλό προνόμιο· ένα δικαίωμα που εκτιμούσε ιδιαίτερα ο λαός (δηλαδή οι πιστοί), το οποίο συμμερίζονταν και οι εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι και δύσκολα μπορούσαν να το παραβιάσουν, ακόμα και κάτω από αφόρητη πίεση, χωρίς να χάσουν την αυτοεκτίμησή τους. Οι εκκλησιαστικοί αντιπροσώπευαν, χάρη σ’ αυτό το προνόμιο τους, χάρη στον πλούτο των ιδρυμάτων τους και το πνευματικό τους βάρος, μια δύναμη πολιτική, αφού το δικαίωμά τους να παρέχουν άσυλο, δηλαδή προστασία (κατ’ εξαίρεση μάλιστα στους κανόνες απονομής δικαιοσύνης) τους κατέτασσε μεταξύ των ηγετικών κοινωνικών ομάδων. Ο Ρέντζο, η Λουκία και η μητέρα της, καταφεύγουν σ’ αυτούς, και σε εκείνον ανάμεσά τους, ο οποίος φαίνεται να είχε την υψηλότερη αίσθηση της μοναστικής του ιδιότητας. Τον πατέρα Χριστόφορο. Τα πράγματα δεν είναι, όμως, εύκολα ούτε γι’ αυτόν. Κοσμικές και εκκλησιαστικές εξουσίες είναι συνδεδεμένες· οι άνθρωποί τους συνδέονται μεταξύ τους. Είναι συγγενείς, δωρητές, υποστηρικτές. Τολμά, ωστόσο, να πάει να αντιμετωπίσει καταπρόσωπο τον άρχοντα και να του ζητήσει να μην προχωρήσει στη σχεδιαζόμενη ασέλγεια. Η συζήτησή τους είναι εξαιρετικά δύσκολη. Έχουν και οι δυο υψηλή εκτίμηση της τάξης που αντιπροσωπεύουν, της αρχοντικής ο ένας, της εκκλησιαστικής ο άλλος, και γνωρίζουν ότι μια υποχώρηση εκ μέρους τους θα ισοδυναμούσε με ταπείνωση:
Η συζήτηση κατέληξε άσχημα. Δεν έμενε στον καλόγερο που παρείχε την προστασία του παρά να εξασφαλίσει, χρησιμοποιώντας τις γνωριμίες του, μια αξιοπρεπή διαφυγή στους προστατευόμενούς του, έως ότου βρεθεί μια καλύτερη λύση. Στον άρχοντα, πάλι, δεν έμενε παρά να εξουδετερώσει τον καλόγερο χρησιμοποιώντας κι αυτός τις γνωριμίες του, σε υψηλότερο από το τοπικό επίπεδο.
Αναλύοντας τα παραπάνω, θα αναγνωρίσουμε μια διάσπαρτη εξουσία την οποία, σε τοπικό επίπεδο, διαθέτει ο άρχοντας, και που δύσκολα θα μπορούσε να εκφράσει κάποια από τις λατινικές λέξεις που είχαν κληρονομήσει, από το ρωμαϊκό δίκαιο, οι νομικοί. Η λατινική λέξη manus, που βέβαια σημαίνει τη δύναμη, δεν περιέχει την ψυχολογική διάσταση από την οποία επωφελείται ο άρχοντας. Ούτε πρόκειται, μόνο, για τη δυνατότητα του άρχοντα να ασκεί έλεγχο -έναν ηθικό κυρίως έλεγχο- στην περιοχή του (auctoritas). Ούτε για την “πραγματική”, την οικονομική δύναμή του (potestas). Ούτε για την εξουσία να καταδιώκει και να τιμωρεί (districtum). Ούτε πρόκειται, μόνο, για την εξουσία του πολέμου (imperium), την οποία ασκεί συντηρώντας οπλισμένους μπράβους. Η εξουσία του συγκεντρώνει όλες τις παραπάνω πλευρές. Η μόνη διάσταση της εξουσίας που του διαφεύγει είναι αυτή της Τύχης (fortuna) η οποία, άλλωστε, θα δώσει και την τελική λύση στην ιστορία του Μαντζόνι. Διάσταση που, τόσο κατά τους νομικούς όσο και κατά την κοινή νοοτροπία, ήταν της δικαιοδοσίας του Θεού.
Σε κανονικές συνθήκες, ο άρχοντας ασκεί την εξουσία του συγκεντρώνοντας όλες τις παραπάνω αποχρώσεις αυτής της έννοιας, για τις οποίες δεν διαθέτουμε κατάλληλη λέξη, εκτός ίσως από την παλιά φραγκική λέξη bannum. Την ασκεί μέσω της φορολογίας, του πολέμου, της άσκησης δικαιοσύνης, στο όνομα της τάξης και του δημοσίου συμφέροντος. Στην εποχή στην οποία αναφερόμαστε, η ύπαρξη ενός ανώτερου επιπέδου διοίκησης, της κρατικής, περιορίζει κατά πολύ τη δική του εξουσία, όχι όμως απόλυτα. Πολύ περισσότερο που, εκτός από τη συμβολική της σημασία, η ίδια η κρατική διοίκηση υπόκειται στην συγκατάθεση των αρχοντικών δυνάμεων, οι οποίες και τη στηρίζουν και τη συμπληρώνουν. Η συνύπαρξη των δύο επιπέδων εξουσίας, της αρχοντικής και της κρατικής, δεν οδηγεί σε συγκρούσεις αλλά προϋποθέτει τη διαρκή διαπραγμάτευση των αμοιβαίων ορίων. Το αποτέλεσμα των διαπραγματεύσεων ήταν η θέσπιση ασυλιών, εξαιρέσεων, ειδικών προνομιών, τα οποία κατέληγαν να σχηματίζουν ακόμα περισσότερα φράγματα μεταξύ του “κράτους” και των ιδιωτικών δυνάμεων. Επιτρέπει μάλιστα την ονομαζόμενη “ιδιωτική δικαιοσύνη”, δηλαδή τη δυνατότητα άσκησης της εξουσίας όπως την περιγράψαμε παραπάνω, με ελάχιστα περιθώρια παρέμβασης του κράτους.
Η εκκλησιαστική εξουσία συνδιαλέγεται, διαπραγματεύεται, καταδικάζει αλλά και συμμετέχει στη συνοχή των ηγεμονικών ομάδων, απέναντι στις οποίες παρουσιάζει, ωστόσο, την αδυναμία του αόπλου. Αδυναμία στην οποία το δικό της δικαίωμα του ασύλου δεν επαρκεί πάντα.
Η εικόνα την οποία “κατασκευάζει” ο Μαντζόνι για το παλαιό καθεστώς είναι μεγάλης αξίας, αφού, ως κοντινός παρατηρητής του, αναδεικνύει τον τρόπο κατά τον οποίο οι διάφορες ομάδες επιτυγχάνουν την ισορροπία της κοινωνίας τους, μέσα από τη διαρκή σύγκρουσή τους. Όπως και η ανάλυσή του της λειτουργίας του κράτους, το οποίο περιορίζει σ’ έναν διακριτικά ρυθμιστικό ρόλο αντικρουόμενων δυνάμεων και, πάντως, θεωρεί ως μέρος του συστήματος ηγεμόνευσης.
Ένα περιστατικό
Του Κώστα Βούλγαρη
Ένα χαρακτηριστικό των ημερών, το οποίο απογράφεται στις σελίδες των εφημερίδων, είναι η διαχείριση της ιστορίας, εκ μέρους λογοτεχνών, δημοσιογράφων, αλλά και ιστορικών, με βάση τη συγκυρία. Ιδίως της πρόσφατης ιστορίας, της δεκαετίας του 1940. Όχι με τον τρόπο που κάθε εποχή διαβάζει μια προηγούμενη, ζητώντας απαντήσεις σε δικά της ερωτήματα, αλλά ως αναλώσιμο υλικό, σε ένα ρευστό, σχετικοποιημένο και αγχωτικό τοπίο, με τη σπουδή να καλυφθούν τρέχουσες και κάθε φορά διαφορετικές ανάγκες. Μέσα σε αυτό το κλίμα προβάλλει έντονα και η αναζήτηση ρόλων εκ του ασφαλούς, δηλαδή μέσα από πλέγματα σχέσεων και παντοειδών αντιθέσεων, χωρίς να βασίζονται ή έστω να καταλήγουν σε απόψεις, σε σχήματα, εν τέλει σε κείμενα. Η αναπαραγωγή στερεοτύπων, οι ρητορικές κορώνες και οι συνδικαλιστικοί χειρισμοί είναι ο κανόνας. Όχι ο λόγος και το έργο. Διαπίστωση που προκύπτει, κατά τη γνώμη μου αρκετά καθαρά, και από την πολύμηνη συζήτηση στα Νέαπερί του ελληνικού εμφυλίου και της αναθεώρησής του (οι εξαιρέσεις δεν αλλάζουν τη γενική εικόνα, ούτε φυσικά έδωσαν τον τόνο).
Αναμενόμενα όλα αυτά, δεκαπέντε χρόνια μετά την πτώση του τείχους; Μετά τις τόσες πολιτικές, κοινωνικές και ιδεολογικές ανακατατάξεις, που συνεχίζονται με γρήγορους ρυθμούς; Δεν ξέρω. Πάντως, στο πεδίο της δημοσιότητας, που πια σε πολύ μεγάλο βαθμό οργανώνει και τα υπόλοιπα, δεσπόζουσα συνθήκη είναι η προσαρμοστικότητα. Η οποία, με τη σειρά της, μάλλον είναι άμεσο προϊόν και κατάλοιπο της πασοκικής εικοσαετίας, διαρκής ιδεολογική παρακαταθήκη της, όπως υποστηρίζουν κάποιοι.
Και η αριστερά; Η ιστορική ιδεολογική και πολιτική ήττα της, έχει ως αποτέλεσμα την αυξανόμενη αδυναμία των λόγιων χώρων της να υπερβούν πάγιες ή τρέχουσες συσσωματώσεις, αγκυλώσεις και ισορροπίες, και να παρέμβουν ουσιαστικά στις συζητήσεις του παρόντος, εν τέλει στο ιδεολογικό γίγνεσθαι. Δηλαδή να δημιουργήσουν κανόνες, όπου θα επανεγγραφούν οι αντιθέσεις, ώστε να προβάλλουν διακριτές ιδεολογικές ταυτότητες, παρ’ ότι κανείς δεν πιστεύει ότι πια μπορούν να έχουν την παλιά συνεκτικότητα (και καλώς).
Δεν εννοώ, βέβαια, πως οι αριστεροί διανοούμενοι έχουν παραδοθεί, και μάλιστα άνευ μάχης. Όμως επί του προκειμένου, δηλαδή στην όλη συζήτηση για τον ελληνικό εμφύλιο, οι πολυπληθείς βολές ήδη δημιουργούν ένα κλίμα ιδεολογικής τρομοκρατίας, δια της επίκλησης των φαντασμάτων που υποτίθεται πως περιέχει ο όποιος εξ αριστερών λόγος, του παρόντος ή και του μέλλοντος, ώστε φθάσαμε στο σημείο να επανεισάγονται οι πιο βίαιες και σχηματικές αντιλήψεις, εμφυλιοπολεμικής προελεύσεως και αισθητικής, τώρα κραδαίνοντας τις σημαίες της επιστημονικής αυθεντίας ή τού “δημοσιογραφικού πολιτισμού”.
Αναζητώντας τις αιτίες, θα πρέπει να ενσκύψουμε και στα καθ’ ημάς. Νομίζω πως πια είναι προφανές, ότι η διάχυση της αριστερής, για την ακρίβεια της ανανεωτικής κουλτούρας των πρώτων χρόνων της Μεταπολίτευσης στο κοινωνικό σώμα, δεν συνοδεύτηκε με οργανικές συνάψεις, δεν δημιούργησε ένα σαφές ρεύμα σκέψης, ένα πολιτιστικό πρόταγμα, μια νέα λαϊκότητα. Με αποτέλεσμα τώρα, που ο άνεμος των καιρών κινείται αντίθετα, οι απόηχοι αυτής της κουλτούρας να επιστρέφονται ως ακατέργαστη ιδεολογία των ανελθόντων μεσοστρωμάτων. Ως σύμφυρμα μεταλλαγμένων και βολικά “αντιδογματικών” επιχειρημάτων, απέναντι στην ίδια την αριστερά. Όχι ως έλεγχος και κριτική των στρεβλώσεων του ορθού λόγου, ούτε ως διαρκής αποδόμηση και ανασύνθεσή του, αλλά ως δαιμονοποίησή του. Γιατί η ιδεολογία του “νέου κοινωνικού κέντρου” δεν εμπεδώνεται χωρίς αντίπαλο, πραγματικό ή φαντασιακό...
Όμως η συγγραφή και η διαχείριση της ιστορίας εμπίπτει στη σφαίρα της ιστορικής επιστήμης, ενώ η συστηματική μελέτη και αξιολόγηση των πολιτικών και κοινωνικών φαινομένων αφορά άλλες ειδικότητες. Περιορίζομαι λοιπόν στον οικείο μου χώρο, και από την όποια ενασχόλησή μου με τον εμφύλιο και τις αναθεωρήσεις του κρατάω ένα μόνο περιστατικό.
Προσφάτως, εξέδωσα το αφηγηματικό δοκίμιο Η Παρτίδα. Ένα παιχνίδι λογοτεχνίας και ιστορίας (εκδόσεις Βιβλιόραμα), ως απάντηση στην Ορθοκωστάτου Θανάση Βαλτινού. Εκεί κατέγραψα, με τους όρους και τα μέσα της λογοτεχνικής αφήγησης, τη μαρτυρία ενός συμπαθέστατου και καλλιεργημένου γέροντα, που μαζί με τη γυναίκα του είναι πια οι μοναδικοί κάτοικοι του χωριού Ρούβαλη-Νέα Χώρα. Συντοπίτης δηλαδή του Θανάση Βαλτινού ο συνομιλητής μου, όμως υπήρξε και κρατούμενος σε γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης. Μάλιστα η στιγμή της σύλληψής του έχει περάσει και στις σελίδες της Ορθοκωστάς. Ο γέροντας λοιπόν μου δήλωσε πως, αφ’ ότου διάβασε την Ορθοκωστά, και ακολουθώντας μια παλιά συνήθεια, έκοψε την καλημέρα στον Θανάση Βαλτινό (Η παρτίδα, σ. 79).
Το περιστατικό δεν δηλώνει το αδύνατο κάθε σχετικού διαλόγου, ούτε επανεισάγει ενοχές, δια της προκλητικής ή υπόρρητης επίκλησης του δέους του «επιζώντος». Αυτή η κίνηση-λόγος του γέροντα, δηλαδή η προκείμενη αφήγηση αυτού του σύγχρονού μας προσώπου, με τη σαφήνειά της, αν θέλετε με το μεγαλείο της, υποδεικνύει και φωτίζει μια πραγματική αφετηρία της συζήτησης, περί του ’89 και των επακόλουθων. Μιας συζήτησης που μόλις τώρα ανοίγει και φυσικά αφορά το παρόν -όπως και το μέλλον.
Σημείωση
Το κείμενο αυτό είχε σαν αποτέλεσμα μία επιστολή και μία δήλωση, που δημοσιεύθηκαν στις σελίδες των “Αναγνώσεων” της Αυγήςστις 16/1/2002:
Αγαπητέ κύριε Κάρη,
σε περισπούδαστο άρθρο του στην Κυριακάτικη Αυγήτης 28ης Νοεμβρίου, ο συνεργάτης σας κ. Κ. Βούλγαρης, συσχετίζοντας Φάντη με ρετσινόλαδο, παραθέτει τα εξής:
«Προσφάτως εξέδωσα το αφηγηματικό δοκίμιο Η Παρτίδα. Ένα παιχνίδι λογοτεχνίας και ιστορίας, ως απάντηση στην Ορθοκωστάτου Θανάση Βαλτινού. Εκεί κατέγραψα, με τους όρους και τα μέσα της λογοτεχνικής αφήγησης, την μαρτυρία ενός συμπαθέστατου και καλλιεργημένου γέροντα, που μαζί με τη γυναίκα του είναι πια μοναδικοί κάτοικοι του χωριού Ρούβαλι-Νέα Χώρα. Συντοπίτης δηλαδή του Θανάση Βαλτινού ο συνομιλητής μου, όμως υπήρξε και κρατούμενος σε γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης. Μάλιστα η στιγμή της σύλληψής του έχει περάσει και στις σελίδες της Ορθοκωστάς. Ο γέροντας λοιπόν μου δήλωσε πως, αφ'ότου διάβασε την Ορθοκωστά, και ακολουθώντας μια παλιά συνήθεια, έκοψε την καλημέρα στον Θανάση Βαλτινό».
Θα περιοριστώ στο πραγματολογικό υλικό: στον τόπο μου γνωρίζω μερικά συμπαθέστατα γερόντια. Συμπαθέστατο καλλιεργημένο γέροντα, μοναδικό μάλιστα κάτοικο του χωριού Ρούβαλι -που σημειωτέον δεν είναι το χωριό μου-, δεν γνωρίζω κανέναν. Και πάντως κανέναν που να μου έχει κόψει την καλημέρα.
Κατά τον τρόπο που δεν μπορείς να μπεις δυο φορές στο ίδιο ποτάμι, δεν μπορείς επίσης να κόψεις κάτι που δεν υπάρχει. Επειδή η εν λόγω "κατασκευή"έχει σαφώς δυσφημιστικό χαρακτήρα, παρακαλώ θερμά η επιστολή μου αυτή να δημοσιευτεί στις "Αναγνώσεις".
Φιλικά
Θανάσης Βαλτινός
ΥΓ.:
1.Εσωκλείω φωτοαντίγραφο του εν λόγω άρθρου.
2. Η σχετικά αργοπορημένη παρέμβασή μου οφείλεται σε, εξ αντικειμενικών λόγων -προσωρινών, ελπίζω- δυσκολία ενημέρωσης.
*
Ονομάζομαι Κυριάκος Λέγγουρδας. Μαζί με τη γυναίκα μου Μεταξία είμαστε πια σχεδόν οι μοναδικοί μόνιμοι κάτοικοι του χωριού Ρούβαλη-Νέα χώρα, το οποίο απέχει 1 Kmαπό του Καράτουλα, δηλαδή το χωριό του Θανάση Βαλτινού.
Υπήρξα κρατούμενος σε γερμανικό στρατόπεδο. Μάλιστα, η στιγμή της σύλληψής μου αναφέρεται στη σελίδα 262 της Ορθοκωστάς (εκδόσεις Άγρα), όπου και κατονομάζομαι. Αφ'ότου διάβασα το βιβλίο, έκοψα την καλημέρα στον Βαλτινό, όπως σωστά αναφέρει ο Κώστας Βούλγαρης.
Μετά τιμής
Κυριάκος Λέγγουρδας
Επίσης, στο φύλλο της Κυριακής, 23/2/2005, υπήρξε η ακόλουθη συνέχεια:
15 Φεβρουαρίου 2005
Αγαπητέ κύριε Κάρη,
γελάω συχνά με ιστορίες ψευδομαρτύρων, στο παλαιό Ειρηνοδικείο Τανίας και Δολιανών. Είχαν δημιουργήσει παράδοση. Για μισή οκά κρασί.
Την παράδοση αυτή αναβιώνουν ο “κριτικός λογοτεχνίας” κ. Κώστας Βούλγαρης με το «αφηγηματικό δοκίμιό» του και ο «συμπαθέστατος καλλιεργημένος γέροντας» κ. Κυριάκος Λέγγουρδας, με την δήλωσή του στην Αυγήτης 16.1.05, ότι μου έχει κόψει την καλημέρα. Για να το πω απερίφραστα: ψεύδονται και οι δύο, εν επιγνώσει.
Όχι μόνον στη σελίδα 262 που αναφέρουν – πουθενά στην Ορθοκωστάδεν γίνεται ο παραμικρός έστω υπαινιγμός, για τη στιγμή σύλληψης από τους Γερμανούς οποιουδήποτε Κυριάκου Λέγγουρδα. Πρόκειται για υπολογισμένη ανακρίβεια. Το όνομα τούτο χρησιμοποιείται εκεί ως επουσιώδες συγγραφικό βούλωμα. Θα μπορούσε να έχει υποκατασταθεί από κάποιο άλλο ή να έχει λείψει εντελώς, χωρίς να διαταραχθεί στο ελάχιστο το δραματικό φορτίο της αφήγησης.
Με την ευκαιρία: τον κ. Κυριάκο Λέγγουρδα έχω να τον δω παραπάνω από δεκαπέντε χρόνια. Τον θεωρούσα πεθαμένον. Χαίρομαι που, έστω και με αυτόν τον θλιβερό τρόπο, μαθαίνω ότι ακόμα ζει.
Είμαι βέβαιος ότι και η παρούσα επιστολή θα δημοσιευθεί στις “Αναγνώσεις”.
Φιλικά
Θανάσης Βαλτινός
Υ.Γ. 1: Εσωκλείω αντίγραφο της σελ. 262, έκδοση Άγρας.
2: Η κατ’ ανάγκη συμμετοχή μου σ’ αυτό το λογοτεχνικό πρωινάδικο σταματάει εδώ. Για τα ποινικά χαρακτηριστικά του, ωστόσο, επιφυλάσσομαι.
*
Μιας και ο Θανάσης Βαλτινός κάνει λόγο για γλαφυρές ιστορίες της περιοχής Τανίας και Δολιανών, παραθέτω μία, νομίζω πολλαπλώς ενδιαφέρουσα και δηλωτική, του πόνου των ανθρώπων και των πραγμάτων, που θα έλεγε και ο συμπατριώτης μας Κ.Γ.Καρυωτάκης. Περιλαμβάνεται στο προαναφερθέν βιβλίο μου, δηλαδή στο αφηγηματικό δοκίμιο Η παρτίδα. Ένα παιχνίδι λογοτεχνίας και ιστορίας (εκδόσεις Βιβλιόραμα):
«Υπάρχει κι ένα ανέκδοτο, χαρακτηριστικό μιας από τις νοοτροπίες της περιοχής, με ήρωα έναν φουκαρά που είχε το τοπικό πρακτορείο των εφημερίδων: δίνοντας μια μέρα στην αστυνομία την τακτική του αναφορά, σημείωσε και την πληροφορία ότι κάποιος κάτοικος αγόραζε την Αυγή. Έτσι, στην επόμενη κλήση του στο Τμήμα Χωροφυλακής, δια υπόθεσίν του, ο προοδευτικός κάτοικος βρέθηκε επιβαρυμένος και με αυτό το επιπλέον στοιχείο.
-Συγγνώμη κύριε Ενωματάρχα, αλλά δεν έρχεται η Αυγήστο πρακτορείο, απάντησε έκπληκτος.
-Δεν έρχεται; Ξαναρώτησε, επίσης έκπληκτος ο ενωματάρχης.
-Όχι, δεν έρχεται.
-Είσαι σίγουρος; Αλλά μάλλον θα είσαι. Αυτό δεν μπορώ να το αμφισβητήσω. Πάντως, θα το ελέγξω.
Το έλεγξε λοιπόν ο ενωματάρχης κι έκανε αυστηρές συστάσεις στον εφημεριδοπώλη:
-Από δω και πέρα οι πληροφορίες που δίνεις θα είναι ακριβείς. Κατάλαβες; Ακριβείς. Δεν θα με εκθέτεις εμένα. Αλλιώς θα σε τυλίξω σε μια κόλλα χαρτί» (σελ. 102).
Πέραν αυτών όμως, νομίζω πως θα πρέπει, με κάποιο τρόπο, να προφυλαχθεί ο Θανάσης Βαλτινός, από την προφανή πια εμμονή του να αποκαθηλώσει το ίδιο το έργο του.
Γιατί το συγγραφικό corpusτου Βαλτινού παραμένει, και συνεχίζει να αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι της σύγχρονης νεοελληνικής λογοτεχνίας, παρά το έκδηλο πολιτικό φορτίο του ή τις φθορές που εκ των υστέρων τού επιφέρει ο ίδιος ο συγγραφέας.
Κώστας Βούλγαρης
Ποιος θυμάται τον Μιχαήλ Σόλοχοφ;
Της Ευγενίας ΚΡΙΤΣΕΦΣΚΑΓΙΑ
Το ερώτημα ετέθη από τον Δημήτρη Γκιώνη, “Ποιος θυμάται τον Μ. Σόλοχοφ; Πού βρίσκεται άραγε -πιο σωστά, τι παράγει- η ρώσικη λογοτεχνία μετά την κατάρευση του σοσιαλισμού;” (Ελευθεροτυπία, 20/11/2004). Ερώτημα ενδεικτικό της άποψης ενός δυτικού για το πρόσωπο του Σόλοχοφ, μα και για τα τεκταινόμενα στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης.
Θα έλεγα ότι πιο σωστή θα ήταν η ερώτηση, πώς θυμούνται τον Μιχαήλ Σόλοχοφ, στην πατρίδα του και στο εξωτερικό, 20 χρόνια μετά τον θάνατό του και 15 χρόνια μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου.
Γιατί στη Ρωσία έχουν πάψει προ πολλού να παρουσιάζουν τον Μιχαήλ Σόλοχοφ ως τον μόνο σοβιετικό συγγραφέα που ήταν«ακραιφνής κομμουνιστής»και είχε«εντυπωσιακή εξέλιξη στην κομματική ιεραρχία»ή ως υπέρμαχο του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού», όπως τον αποκαλεί ο Δ. Γκιώνης.
Τι παράξενα παιχνίδια παίζει η ζωή! Ο αρθρογράφος τον θεωρεί ως τον «μόνο ευνοούμενο του καθεστώτος»,από τους τέσσερις Νομπελίστες της πάλαι ποτέ υπερδύναμης (οι άλλοι τρεις ήταν ο Πάστερνακ, ο Σολτζενίτσιν και ο ήδη εκπατρισμένος Μπρόντσκι), όμως αρκετοί δυτικοί κριτικοί λογοτεχνίας μόνο τον Σόλοχοφ έχουν συγκρίνει με τον Τολστόι και μάλιστα το βιβλίο του Ήρεμος Ντόνμε το τολστοϊκό έπος Πόλεμος και Ειρήνη. Ενώ σήμερα, που δεν υπάρχει πια η περιβόητη σοβιετική λογοκρισία και η αστυνομική μπότα πάνω από κάθε επίσημη και ανεπίσημη γνώμη, στην πατρίδα του ο Δόκτορ Ζιβάγκοτου Πάστερνακ αμφισβητείται από πολλούς ως πραγματικό λογοτεχνικό αριστούργημα.
Όμως, «Τι μπορεί να λέει σήμερα το έργο του Σόλοχοφ, κατ΄ αρχάς στους συμπατριώτες του, γιατί για το υπόλοιπο κόσμο είναι μάλλον ξεχασμένος»,αναρωτιέται και ισχυρίζεται μαζί ο Δ. Γκιώνης, βάζοντας κι εμένα στη σκέψη και τον πειρασμό να προσπαθήσω να απαντήσω στην ερώτηση.
Είκοσι χρόνια μετά το θάνατό του, τον Σόλοχοφ τον θυμούνται πολύ στην πατρίδα του. Το 2000, στην 95η επέτειο της γέννησής του, ευγνώμονες αναγνώστες και συμπατριώτες του αποφάσισαν να στήσουν μνημείο στη γενέτειρά του, και το έκαναν με πλούσιες εκδηλώσεις προς τιμή του συγγραφέα, προκαλώντας τη σχετική δυσαρέσκεια του Υπουργείου Πολιτισμού της Ρωσικής Ομοσπονδίας, που είχε σκοπό να στήσει το 2005, για λογαριασμό της πολιτείας, μια μεγάλη προτομή του Σόλοχοφ με αφορμή των 100 χρόνων από τη γέννησή του και να συνδυάσει τα αποκαλυπτήρια με πανρωσικές εκδηλώσεις. Παρ΄ όλο που οι εποχές έχουν αλλάξει...
Όμως τον θυμούνται και στα λαϊκά ανέκδοτα. Για παράδειγμα ένα, που μαρτυρεί, πόσο “ακραιφνής κομμουνιστής” ήταν:
Στον πόλεμο του ‘41 ο Στάλιν κάλεσε τον Σόλοχοφ στο γραφείο του και του είπε:
-Διάβασα την Ξεχερσωμένη γησου και μου άρεσε πολύ. Γιατί να μη γράψεις, λέω, και μια σειρά άρθρων με θέμα “Όταν ο εχθρός, ας πούμε, δεν παραδίδεται, τον, ας πούμε, εξοντώνουμε”;
-Φοβάμαι πως δε θα τα καταφέρω... Η υγεία μου χειροτέρεψε.
-Θα σε βοηθήσουμε. Θα σε στείλουμε στη Γεωργία, θα πιεις κρασάκι, θα φας σταφύλι...
-Επιτρέψτε μου τότε να αποχαιρετήσω την οικογένειά μου.
-Γιατί αυτό;
-Για την περίπτωση που δε θα βγει καλό το άρθρο...
Τον Σόλοχοφ δεν τον θυμούνται μόνο, αλλά συνεχίζουν να τον διαβάζουν. Αυτό μαρτυρούν και οι αριθμοί: τα τελευταία χρόνια στην πρώην ΕΣΣΔ έχει εκδοθεί πάνω από 1000 φορές, σχεδόν σε 90 γλώσσες. Μόνο στη ρωσική γλώσσα τα βιβλία του έκαναν 500 εκδόσεις. Το συνολικό τιράζ είναι 100 εκατομμύρια αντίτυπα. Ενώ οι 1000 εκδόσεις του Σόλοχοφ στο εξωτερικό ακυρώνουν επίσης τον ισχυρισμό ότι «για τον υπόλοιπο κόσμο είναι μάλλον ξεχασμένος».
Το ενδιαφέρον για τη ζωή και κατ΄ επέκταση το έργο του παραμένει αμείωτο, είκοσι χρόνια από το θάνατό του. Το 1995 στις εκδόσεις “Λιμπέρια” τυπώνεται το βιβλίο του Βαλεντίν Οσιπόφ Η κρυφή ζωή του Μιχαήλ Σόλοχοφ. Ακόμα και το 2002, αποσπάσματά του δημοσιεύονται και συζητούνται έντονα, π.χ. στην Εφημερίδα των δασκάλων, όπου ένας αρθρογράφος, καθηγητής Λυκείου, μεταξύ άλλων σχολιάζει: «Μας ενδιαφέρει και παραμικρή λεπτομέρεια που αφορά τον Σόλοχοφ, ιδιαίτερα σήμερα, που για λόγους πολιτικής, από το σχολικό πρόγραμμα έχει αφαιρεθεί η περίφημη Ξεχερσωμένη γη». Στο βιβλίο πράγματι αφθονούν γεγονότα άγνωστα στο ευρύτερο κοινό. Θα αναφερθώ μονάχα σε μερικά, που μαρτυρούν πόσο “αφοσιωμένος του Στάλιν”και πόσο ακραιφνής υποστηρικτής του σοσιαλιστικού ρεαλισμού ήταν.
Για έναν σοβιετικό συγγραφέα, η σχέση του με την εξουσία δεν αποτελούσε ποτέ ρητορικό ζήτημα, αλλά πάντα ήταν και παραμένει θέμα αρχής. Και σ΄ αυτή την περίπτωση τα “συν” και τα “πλην” είναι συνήθως εντελώς εικονικά, όπως στην περίπτωση του Σόλοχοφ, ο οποίος ήταν ένας από τους μετρημένους στα δάκτυλα ανθρώπους, που έλεγε (και έγραφε) στον Στάλιν την αλήθεια. Στο πρώτο Φόρουμ των Σοβιετικών συγγραφέων η πίεση που ασκήθηκε στους συγγραφείς ήταν τόσο αφόρητη, που και ο Πάστερνακ και ο Μάντελσταμ συμμορφώθηκαν και αφιέρωσαν τα ποιήματά τους στον πατερούλη των λαών, ο Μπουλγκάκοφ λύγισε, ενώ ο μεγάλος συγγραφέας Αλεξέι Τολστόι (ο “σοβετικός κόμης”, όπως τον αποκαλούσαν) ξεκίνησε την περίφημη τριλογία του Περιπλάνηση στα βάσανα, αφιερωμένη στον εμφύλιο πόλεμο. «Και μόνο ο Σόλοχοφ δεν ανταπέδωσε στον Στάλιν την αυτοκρατορική του χειραψία», αναφέρει το εν λόγω βιβλίο.
Στον Ήρεμο Ντον, στην πρώτη του εκδοχή που βραβεύθηκε με απόφαση του ίδιου του Στάλιν, δεν υπάρχει ούτε ένα σημείο που να αναφέρει το όνομά του. Ενώ ο άλλος Νομπελίστας, ο Σολζενίτσιν, πυροδότησε τις φήμες (και πολυετείς έρευνες) πως το μυθιστόρημα Ήρεμος Ντονδεν ήταν γραμμένο από τον Σόλοχοφ, αλλά από έναν Καζάκο, και πως ο Σόλοχοφ κοινώς έκλεψε τα γραπτά του. Το θέμα έκλεισε οριστικά στη δεκαετία του ‘90, όταν αποδείχθηκε πως το μυθιστόρημα ανήκει στον Σόλοχοφ και μόνο σ΄ αυτόν.
Τα αρχεία της ΚαΓκεΜπε που άνοιξαν τα συρτάρια τους για πάσα έρευνα, αποκάλυψαν έναν αληθινό θησαυρό: πλήθος πληροφοριών, όχι μόνο για το συγγραφικό έργο αλλά και για τη προσωπικότητα του Σόλοχοφ. Τα ντοκουμέντα μαρτυρούν, για παράδειγμα, πως ο συγγραφέας αρνήθηκε πολλές φορές τις προτάσεις του ίδιου του Στάλιν να γράψει πανηγυρικά θεατρικά έργα, και μυθιστορήματα που θα μπορούσαν να τον καταστήσουν μοναδικό ίνδαλμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, στην εκδοχή του Δημήτρη Ραυτόπουλου, όπως αυτή παρατίθεται προλογικά στο άρθρο του Δ. Γκιώνη: «τελική νίκη των καλών επί των σαμποτέρ, ενθουσιώδες ξεπέρασμα του “πλάνου”, χαμόγελο ως τ΄ αυτιά και σεξουαλική αγνότητα ως τον καθυστερημένο γάμο, άνευ αυνανισμού».
Ο Σόλοχοφ αντιδρούσε -γραπτώς και προσωπικά!- στον Στάλιν για τις συλλήψεις αθώων (μερικές φορές αποτελεσματικά), ενώ το 1937 – την πιο φονική χρονιά του σταλινικού καθεστώτος- όταν η εφημερίδα Λιτερατούρναγια Γκαζέτα, επίσημο όργανο της σοβιετικής ιντελιγκέντσιας, δημοσίευσε την ομαδική επιστολή των σοβιετικών συγγραφέων, με τίτλο “Κατάσκοποι και φονιάδες” και την απαίτηση να συνεχιστεί η εξόντωση των εχθρών του λαού, την κοσμούσαν οι υπογραφές των επιφανέστερων, με παγκόσμια φήμη, Α. Τολστόι, Φαντέγιεφ, Μαρσάκ, Ολέσα... Όμως η υπογραφή του Σόλοχοφ έλαμψε δια της απουσία της.
Από το 1934 και μέχρι τις αρχές του πολέμου το 1941, οπότε ο Σόλοχοφ έφυγε για το μέτωπο ως πολεμικός ανταποκριτής, κανένα του έργο δεν είδε το φως της δημοσιότητας. Ο Σόλοχοφ έγραφε “στο συρτάρι”, επιλέγοντας συνειδητά τη σιωπή και... το ποτό.
-Έχω ακούσει ότι πίνετε περισσότερο, σύντροφε Σόλοχοφ, του παρατήρησε κάποια στιγμή ο Στάλιν.
–Περισσότερο από ποιον; απάντησε ο Σόλοχοφ...
Αλλά και μετά τον πόλεμο, ως το θάνατό του από καρκίνο το 1984, έχει γράψει απελπιστικά λίγα πράγματα, γεγονός που επέτρεψε σε έναν αμερικανό κριτικό λογοτεχνίας να δηλώσει, ότι γι΄ αυτό το λόγο ο Σόλοχοφ δεν μπορεί να θεωρηθεί κλασικός συγγραφέας του 20ού αιώνα...
Ναι, ο Σόλοχοφ δεν συνελήφθη, ούτε φυλακίστηκε ποτέ. Μα αυτό το γεγονός δεν αποδεικνύει τη στενή φιλία του με το καθεστώς: ούτε ο Πάστερνακ φυλακίστηκε, ούτε η Αχμάτοβα. Η τρομοκρατία ήταν πιο εκλεπτυσμένη για τους συγγραφείς, παρ’ ότι ο συγγενικός και φιλικός περίγυρος του Σόλοχοφ πήγε στα κάτεργα, τις περισσότερες φορές δίχως επιστροφή. Τα αρχεία μαρτυρούν πως η σύλληψη του Σόλοχοφ είχε αποφασιστεί αρκετές φορές, κάποιες ύστερα από απαίτηση των συναδέλφων του, που ξεσήκωναν κύματα “διαμαρτυριών” εναντίον του στον Τύπο. Μια φορά –χάρη σε ελαφρύ νεύμα μιας άγνωστής του νοσοκόμας– ο Σόλοχοφ απέφυγε μια περιττή, και φονική εγχείρηση σκωληκοειδίτιδος (ένα από τα συνηθισμένα κόλπα του σταλινικού καθεστώτος).
Κάτι πρέπει να λέει και το γεγονός, πως από το 1924 μέχρι τον θάνατό του, 60 ολόκληρα χρόνια, ο Σόλοχοφ έζησε στο χωριό που γεννήθηκε, σ΄ ένα σπίτι που δεν διέφερε σε τίποτα απ’ αυτά των συγχωριανών του. Λίγο παράξενο για ένα μέλος του Ανωτάτου Σοβιέτ, της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ και της Ακαδημίας των Επιστημών της ΕΣΣΔ.
Τον Σόλοχοφ τον θυμούνται και τον διαβάζουν. Και ακόμα, βλέπουν τις κινηματογραφικές ταινίες που βασίζονται στα βιβλία του. Στη μοναδική ίσως γιορτή που άντεξε στο χρόνο και τις καταστάσεις στην πρώην ΕΣΣΔ, στη γιορτή της 9ης Μαΐου, της νίκης επί του φασισμού, η ταινία Η μοίρα του ανθρώπου,με τον Σ. Μπονταρτσούκ στο βασικό ρόλο (ο ίδιος που με την ίδια δύναμη έπαιξε τον Πιερ Μπεζούχοφ στο επικό Πόλεμος και Ειρήνη), παραμένει μια από τις δημοφιλέστερες. Μπορεί ο Σόλοχοφ να μην έγραψε πολλά, αλλά στην περίπτωσή του αρκούν ο Ήρεμος Ντονκαι Η μοίρα του ανθρώπουγια να μην ξεχαστεί: δύο πόλεμοι, εμφύλιος και αντιφασιστικός, δύο έπη. Δύο σταθμοί στην ιστορία του 1/6 του πλανήτη μας.
Αλήθεια, όμως, «τι μπορούν να λένε σήμερα τα έργα του Σόλοχοφ στους συμπατριώτες του;», αναρωτιέται ο Δημήτρης Γκιώνης.Και στον κόσμο ολόκληρο, θα πρόσθετα εγώ.
Το μνημείο που στήθηκε το 2000 στην πατρίδα του, δείχνει τον συγγραφέα στην ηλικία που βρίσκεται και στη φωτογραφία, η οποία συνοδεύει το άρθρο του Δ. Γκιώνη. Λέγεται, όμως, ότι πολλούς κρατικούς παράγοντες δυσανασχέτησε το γεγονός, πως ο Σόλοχοφ κρατάει στο χέρι του ένα τσιγάρο. Αποφασίστηκε λοιπόν να το αφαιρέσουν και να βάλουν κάποιο άλλο αντικείμενο στη θέση του. Όμως το κασκέτο το απέρριψαν, για να μη θυμίζει τα αγάλματα του Λένιν, την εφημερίδα επίσης, για λόγους κατανοητούς μόνο στους κατοίκους της πρώην ΕΣΣΔ, που επί δεκαετίες είχαν έλλειψη χαρτιού υγείας. Σκέφθηκαν λοιπόν να βάλουν στο χέρι του συγγραφέα ένα βιβλίο.
Ποιο βιβλίο, λέτε να είναι αυτό; Εγώ θα πρότεινα, Ο Ήρεμος Ντον.
Οι πολλαπλοί χρόνοι της ιστορίας
Της Λίζυς Τσιριμώκου
Eίμεθα όλοι εντός του μέλλοντός μας
Aνδρέας Eμπειρίκος, Yψικάμινος
Γνωρίζουμε προ πολλού τη διάκριση ανάμεσα στη συμβαντολογική, συγκυριακή ιστορία και στην ιστορία που αυτοπροσδιορίζεται ως “πρόβλημα”, που αναστοχάζεται δηλαδή τις γενικές προϋποθέσεις της, τείνει μάλλον προς τη διερεύνηση της μακράς διάρκειας και επιχειρεί τον ιδιόμορφο συγκερασμό του συγχρονικού και του διαχρονικού. Στη δεύτερη περίπτωση η ιστορία δεν είναι επιστήμη αποκλειστικά του παρελθόντος, απλή χρονολόγηση και ταξιθέτηση των γεγονότων, αλλά διερωτώντας τις ιστορικές αλλαγές, και κυρίως την επανάληψη μέσαστην αλλαγή, μπορεί να ενσωματώνει το παρελθόν στο μέλλον∙ τούτο σημαίνει ότι μπορεί να διατυπώνει προγνώσεις εξελέγχοντας τις διαγνώσεις, να αναπροσανατολίζει τον ορίζοντα προσδοκιών, χωρίς καμιά σωτηριολογική είτε προφητική διάσταση ή προσφυγή σε μια ατέρμονη κυκλικότητα. H φιλοσοφία της ιστορίας προικίζει τους Nεότερους Xρόνους, στους οποίους ακόμη ανήκουμε, με ένα νέο μέλλον, με μια συνείδηση του χρόνου που επενδύει πολλά τόσο στην έννοια της προόδου όσο και στη δυναμική του παρελθόντος με το οποίο μπορεί κανείς να “πειραματίζεται”, να το διαχειρίζεται ή και να το αναθεωρεί, ακριβώς επειδή αυτό εμπεριέχει ένα στοιχείο ελευσόμενο, μη πραγματοποιημένο, αστάθμητο και μη υπολογίσιμο παρά εκ των υστέρων. Προβαίνω σε πρόγνωση σημαίνει ότι δυνητικά αλλάζω ήδη την κατάσταση, άρα η πρόγνωση, αναφερόμενη σε συμβάντα των οποίων προοικονομεί και επικαιροποιεί τη νεοτερικότητα, γίνεται συνειδητός παράγοντας της πολιτικής πράξης. Mε αυτή την έννοια, είναι ίσως σημαντικότερο να στοχάζομαι το μέλλον παρά το παρόν. O διαρκώς επιταχυνόμενος ρυθμός της ζωής, ιδίως στην τεχνοκρατική εποχή μας, συρρικνώνει υπέρμετρα το παρόν σε βαθμό που αυτό δύσκολα συμπίπτει με τη ζώσα εμπειρία: το τώρα αποτελεί τάχιστα το χθες της αύριον. Aμφισβητείται λοιπόν ευθέως η μοναδική και ευθύγραμμη πορεία του ιστορικού χρόνου, αν αυτή η έννοια σημαίνει κάτι: οι χρόνοι της ιστορίας (των κοινωνικών και πολιτικών συνόλων, των θεσμών, των νοοτροπιών, των συγκεκριμένων ανθρώπων) είναι πολλαπλοί και αλληλοϋπερκείμενοι, ακολουθούν προσίδιους ρυθμούς, άλλοτε επιτάχυνσης, άλλοτε επιβράδυνσης. Kάθε φορά προκύπτει το ερώτημα πώς, σε μια συγκεκριμένη περίσταση, υλοποιήθηκαν οι εμπειρίες του παρελθόντος, πώς προσδοκίες, ελπίδες, προγνώσεις που παρέπεμπαν σε ένα μέλλον, βρήκαν τρόπους έκφρασης. Πώς δηλαδή, σε κάθε παρόν, συνδυάστηκαν οι χρονικές διαστάσεις του παρελθόντος και του μέλλοντος. Eκεί, σε ένα παρελθόν μέλλον, ή για να μιλήσουμε με όρους ανθρωπολογικούς, ανάμεσα στην (ιστορική) εμπειρία και στην (ιστορική) προσδοκία, διακυβεύεται η υπόσταση αυτού που θα αποκαλούσαμε “ιστορικός χρόνος”.. Eκεί κάπου θα πρέπει να εντάξουμε και το σημαδιακό 1989, νομοτελειακά αναμενόμενο για ορισμένους, εντελώς απρόβλεπτο, αστάθμητο και συγκυριακό για άλλους. Πριν προχωρήσουμε όμως στη σχέση αυτού του χρονικού σταθμού με τα της λογοτεχνίας, ας υπενθυμήσουμε ότι “μετά το 1989”ακολουθεί και άλλη κοσμοϊστορική χρονία, η 11. 9. 2001, που στην ήδη ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα εισάγει θεαματικά και τον κατεξοχήν παράγοντα του απρόβλεπτου, την τρομοκρατία.
Tο ζήτημα της διαπλοκής ιστορίας/λογοτεχνίας έχει επίσης παλαιόθεν τεθεί και επανατίθεται συνεχώς με άλλους όρους. Aς πούμε χονδρικά ότι απαιτούμε ή αναμένουμε την αληθοέπειααπό την ιστορία και την αληθοφάνειααπό τη λογοτεχνία, την τεκμηριωμένη βεβαιότητα της πρώτης, την έντεχνη επινόηση, την ποιητικήτης δεύτερης. Res factae και res fictae: η χωροθέτηση των δύο επικρατειών μοιάζει σαφής και συναινετική. Ωστόσο, γνωρίζουμε ότι τα δεδομένα αυτά έχουν επίσης αλλάξει, με διεργασίες και σύντονες έρευνες τόσο στο χώρο της (θεωρίας της) ιστορίας και της (θεωρίας της) λογοτεχνίας όσο και στο χώρο της γλωσσολογίας που λειτουργεί επικαθοριστικά για αμφότερες τις προηγούμενες, δεδομένου ότι γίνεται λόγος για αφηγήσεις, ιστορικές ή λογοτεχνικές, υποκείμενες σε κοινούς γραμματικούςχρόνους, την άλληλουχία των οποίων οφείλουν να σέβονται ή και, ενίοτε, να ανατρέπουν. Aποτελεί η “ασέβεια του ιστορικού” μεγαλύτερο παράπτωμα από την ασέβεια του λογοτέχνη; Eνδεχομένως το ιδιότροπο, το απρόβλεπτο, η ξενότητα, να είναι αναγκαία συνθήκη για το λογοτεχνικό αφήγημα –αυτό πρεσβεύουν οι παντοειδείς θεωρίες της λογοτεχνίας∙ γνωρίζουμε, πάντως, και ιστοριογραφικά δείγματα εξίσου τολμηρά και ανατρεπτικά, που ανανέωσαν ριζοσπαστικά την εκφορά του ιστορικού λόγου. Mπορούμε, λοιπόν, να μιλάμε για “ιστορικότροπη λογοτεχνία” και, ούτως ειπείν, “λογοτεχνίζουσα ιστορία”; Θεωρώ ότι ο όρος “ιστορική ποιητική” καλύπτει επαρκώς το θέμα, μολονότι χρειάζεται αρκετές περαιτέρω διευκρινήσεις που δεν είναι της παρούσης.
Tο ζητούμενο, ωστόσο, παραμένει ανοικτό: το '89 επηρέασε την ιστορική ποιητική; Έτσι διατυπωμένο το ερώτημα φαίνεται να προϋποθέτει την υπεροχή του ιστορικού συμβάντος έναντι της λογοτεχνικής γραφής. Τα κείμενα όμως ενέχουν μια προσίδια έγχρονη διάσταση, μια ιστορική λογοτεχνικότητα που δεν συναρτάται ευθέως με τον ημερολογιακό χρόνο. Δεν διακρίνω λοιπόν, προσώρας, καμιά πρωτότυπη στροφή στη λογοτεχνία της τελευταίας δεκαπενταετίας, μετά το 1989: εννοώ κείμενα αυθεντικά καινοτόμα, που να πείθουν ότι η γενετική αρχή τους, η λογική τους ακολουθία ερείδονται σε αυτό το ιστορικό συμβάν. Πιστεύω όμως ότι “μετά το '89”νομιμοποιούμαστε πλέον εντελώς να επανεκτιμήσουμε κείμενα που μας έδωσαν μια πρόγευση των συνεπειών άλλων σημαδιακών χρονολογιών, όπως του 1956 (Βουδαπέστη) ή του 1968 (Πράγα). Kαι, για πολλοστή φορά, θα αναφερθώ στο Kιβώτιοτου Aλεξάνδρου, το οποίο ακόμη και ο Φίλιππος Hλιού εν έτει 1998 (σε εκδήλωση του Γαλλικού Iνστιτούτου για τα 20χρονα από τον θάνατο του συγγραφέα) δεν δίστασε να το αποκαλέσει «βιβλίο αντιδραστικό» (δεν ήταν, άλλωστε, ο μόνος), αν και σήμερα πλέον ομολογείται ανοικτά και ανεπιφύλακτα ότι «το κιβώτιο ήταν άδειο πριν γκρεμιστεί το τείχος του Bερολίνου». Σπάνια συμπίπτει σε κείμενο αυτός ο συγκερασμός παρελθόντος/μέλλοντος, τον οποίο ακροθιγώς αναφέραμε, αυτή η διαπλοκή της βιωμένης εμπειρίας με την (προ)βιωμένη αναμονή. Aν, λοιπόν, “μετά το '89”έχουμε ένα κεκτημένο, αυτό είναι η νέα ματιά, διαμορφωμένη από τις νέες ιστορικές συνθήκες, με την οποία οφείλουμενα προσεγγίσουμε εκ των υστέρων, να επανακρίνουμε μείζονα κείμενα φορτωμένα με στρατευμένη ιστορικότητα, όπως η «τριλογία» του Tσίρκα, λόγου χάριν, η πρόζα του Xατζή, η ποίηση του Pίτσου, για να μείνουμε στα καθ'ημάς.
Όσο για το ίδιο το '89, την τραγωδία ή τη φάρσα του (εξαρτάται από την οπτική γωνία που το βλέπει κανείς), νομίζω ότι αποτυπώθηκε καλά σε μια κινηματογραφική γερμανική ταινία του 2003, το Good bye Lenin: εδώ, φαίνεται ακριβώς το αδιέξοδο που προκαλεί η σύγχυση των ρυθμών και των χρόνων, η αγκίστρωση στο παρελθόν εν μέσω ενός κόσμου που αλλάζει ραγδαία και με αστρικές ταχύτητες. Kάτι ανάλογο, τηρουμένων των αναλογιών, και με λιγότερο ιλαροτραγικό τρόπο, είχε επιχειρήσει και ο Xατζής με Tο τέλος της μικρής μας πόλης (1953) στη δική μας παράδοση. Aυτή την παράδοση κειμένων (ιστορικών και λογοτεχνικών) επείγει να επανεξετάσουμε, προκειμένου να σταθμίσουμε το γλίσχρο παρόν και να προετοιμάσουμε, κατά το δυνατόν, το άδηλο μέλλον.
Το ύψος, ύφος και το τείχος
Του Αλέξανδρου Αργυρίου
Εκ πρώτης όψεως φαίνεται περίεργο, πώς ήταν δυνατόν η πτώση ενός τείχους, οποιουδήποτε πλάτους, ύψους και χιλιομέτρων, μικρότερου πάντως της Ιεριχούς, να συνεπιφέρει την πτώση μιας αυτοκρατορίας, η οποία εκόμιζε «τόσα οράματα σωμού» που θα έλεγε ο Βάρναλης. Εκ δευτέρας, η εύλογη απορία δεν ανέχεται πρόχειρες, αβασάνιστες και χολερικές απαντήσεις. Πρέπει να τεθεί ως πρόβλημα σε εμβριθή πανεπιστημιακά σεμινάρια, όσο η άκρη του νήματος θα παραμένει ζητούμενη. Αυτής άλλωστε της γνώμης είναι και η κυρία Άρτεμις, όπως θα έλεγε και ο Νικόλαος Εγγονόπουλος.
Επίσης το να «χαίρεσαι δια την πτώσιν» είναι κι αυτό μια στάση, νιώθεται, που θα έλεγε και ο Καβάφης. Αλλά το να θεωρείς “αυτονόητο” –όρος προσφιλής στους μαθητές του Στάλιν, δημοφιλής πάντως και σε αντισταλινικούς, άρα: διαταξικός– ότι, ως λογικώς εξάγεται, σταματά ο βίος της ιστορίας– της οποίας, όπως λένε ότι υποστήριζε ο Μαρξ, “η βίαήταν η μαμή της”– είναι σαν να φτάσαμε στα χρόνια που εφευρέθηκε η κατάργηση της επιστημοφανούς λογιστικής. Ο Σεφέρης θα το έλεγε με την επαγγελματική του εμπειρία σε διπλωματική γλώσσα: «υπέρογκο».
Αλλά τι άραγε συμβόλιζε το 1889 το τείχος και τι επισημοποιούσε η κατασκευή του το 1961; Ιδού το μέγα ερώτημα. Ισχυρίζομαι, με μόλις αποκρυπτόμενη εμπάθεια, ότι, άμα τη εμφανίσει της ιδέας (κατά Πλάτωνα) του φαινομένου, το είχε κατονομάσει, με τη γνωστή του βραχυλογία, ο αείμνηστος Τσώρτσιλ, μιλώντας σε αμερικανικό πανεπιστήμιου περί: «σιδηρού παραπετάσματος», και μη προς κακοφανισμό μας. Η αφηρημένη, στο 1945, αυτή έννοια, εκφρασμένη μετά τη Συνδιάσκεψη του Πότσδαμ (καλοκαίρι του 1945), λειτουργούσε έκτοτε με αγαθή σύμπνοια εν τη πράξει, εξ αμφοτέρων των πλευρών, επαληθεύοντάς την.
Το όραμα–αν αυτό είναι το ζητούμενο που πάση θυσία οι εξ ευωνύμων συμπορευόμενοι ήθελαν να διασωθεί– έμπαζε νερά εκ του πολυυμνηθέντος υδατοφράκτου του Δνειπέρου από το 1930 περίπου, όπως (εκτός των άλλων) διαπίστωνε στο δεύτερο ταξίδι του στη Σοβιετική Ένωση ο γάλλος προτεστάντης Αντρέ Ζιντ ή ο κατακαημένος ελληνορουμάνος Παναΐτ Ιστράτι, που είχε ανακαλύψει ο Ρομαίν Ρολλάν σε νοσοκομείο των Παρισίων. Και αν δεν επενέβαινε ο Χίτλερ, που η επεκτατική του βούληση (τύπου ρωμαϊκής αυτοκρατορίας) κατατρόμαξε και τους αστούς, το τραυματισμένο ήδη ”όραμα“ συρράφτηκε προχείρως και μεταλλαγμένο σε πατριωτικές συνδηλώσειςστον ανελέητο πόλεμο, υπό τις ευλογίες του Πατριάρχη της Μόσχας, όστις ευλόγησε τα «ρωσικά» –τονίζω– όπλα, επιζούσε μεταπολεμικώς προ ενός “δύσμορφου καπιταλισμού”, ο οποίος πάντως απεδείχθη ευφυέστερος από τους μετά Χριστόν προφήτες που κάθε τόσο ανάγγελλαν την πτώση του από οικονομική κρίση. Ο θάνατος του Στάλιν, που θρήνησαν ο Ρίτσος και ο Λειβαδίτης, στα καθ’ ημάς –χωρίς κανείς ημέτερος να ενοχληθεί, διότι εξέφραζαν το κοινό αίσθημα– δεν έφερε το κενό (που γενικώς μισεί η φύσις), αλλά καλλιέργησε δυσανάγνωστα αινίγματα. Όταν ο επικρατήσας των διαδόχων Κρούστσεφ ετάραξε τα λιμνάζοντα χωρικά ύδατα στο Εικοστό Συνέδριο με καταγγελίες επί τέσσερις ώρες των πράξεων του Στάλιν, ο Ζαν Πωλ Σάρτρ, με δυσκόλως αποκρυπτομένη αισιοδοξία, ήλπιζε ότι «η αποσταλινοποίηση θα αποσταλινοποιήσει τους αποσταλινοποιούς». Η κίβδηλη όμως αυτή “αναθεώρηση” και η προσωποποίηση του “κακού” –που αθώωνε τους συνυπεύθυνους–, όπως και τα περί “συνύπαρξης” φληναφήματα, δεν κράτησαν παρά όσον η ζωή ενός ρόδου. Και ο υπέρβαρος Κρούστσεφ, μετ’ ολίγον, ούτε γάτος ούτε ζημιά, συνταξιοδοτήθηκε ως κοινός πολίτης, για να περάσει ως λήμμα πέντε αράδων στην επόμενη έκδοση της Σοβιετικής Εγκυκλοπαίδειας. Εν τούτοις ο θάνατος του Μπάυρον στο Μεσολόγγι, που έλεγε ο ποιητής Ιάσων Δεπούντης, χρονολογείται από τότε που απονεμήθηκε στον διάδοχο Μπρέσνιεφ το «Βραβείο Λένιν» για το λογοτεχνικό του έργο. Το δράμα μετατράπηκε σε μπουφόνικη κωμωδία και το καθεστώς σάπιζε με ακαταμάχητη νομοτέλεια.
Ότι τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι, ή μόνον έτσι, αν μάλιστα το μεταφέρομε στο μερικώς (δι’ αυτών) φωτιζόμενο «εποικοδόμημα», δεν το αμφισβητώ. Είναι καταφανώς η καρικατούρα τους. Όμως, όπως και να τα περιγράψεις και να τα περιφέρεις, τα πολύ γενικά, και μάλιστα επιλεκτικώς υπογραμμιζόμενα, δεν είναι αρκούντως πειστικά. Το δάσος κρύβει ακόμη και ένα κυπαρίσσι. Να το δούμε, αφού εγκυμονεί τις δικές του αλήθειες που έχουν τη δική τους αξιοπιστία. Πάμε λοιπόν στα καθ’ ημάς που έχομε προσλάβει, τουλάχιστον οι έχοντες ποιάν τινά ηλικίαν.
Ο Μιχάλης Κατσαρός (που για τυχαίους λόγους βρισκόταν στο απυρόβλητο, όχι οικονομικώς) το 1947, μετά την πρώτη ήττα, θρηνούσε τον Γιώργη Σιάντο, και το 1953, μετά τη δεύτερη ήττα, ξεσπάθωνε «κατά Σαδδουκαίων, Ρωμαίων υπαλλήλων» που διεκπεραίωναν το πλαστογραφημένο όραμα, οι οποίοι, απτόητοι, κατηγορούσαν τους φορμαλιστέςκαι παρακμίες:“επί λιποταξία”,καθ’ ην στιγμήν η (επική) εποχή απαιτούσε θούρια, αυτός (ο Κατσαρός θυμίζω:) αναλάμβανε να μαζέψει τους σκόρπιους σπόρους «για μια καινούρια μακρινή» του «ανάσταση», μιλώντας επί κενών καθισμάτων.
Ο Άρης Αλέξάνδρου, έχοντας πληρώσει αρκετό μέρος του τιμήματος μιας υποταγής στο όραμα, και συγχρόνως εισπράξει τη λογική της παραεξουσίας που ασκούσαν οι εκλεκτοί και μη εκλεγμένοι στρατοπεδάρχες των στρατοπέδων –ως πιστά αντίγραφα μιας νοοτροπίαςπου αλληθώριζε με συγκινητική αφοσίωση προς το επιβλητικό και μακιαβελικόκέντρο– αυτός (ο Αλεξάνδρου θυμίζω) υποστήριζε ότι «από διαλεχτική το μάθαμε καλά. Όλα είναι περιβάλλον». Σοβαροφανής και περιστασιακός κριτικός της (νομιμόφρονης, επί του εδάφους της) Αριστεράς, επιφύλαξε εις εαυτόν το ρόλο του ερμηνευτή των γραφών, διαφωτίζοντας τον ποιητή ότι (διάβολε) η διαλεκτική δεν είναι μόνο αυτό, ανίκανος να αναγνωρίσει την ειρωνεία που διέτρεχε όλο το ποίημα, καθώς, μεταξύ άλλων, ο Αλεξάνδρου πληροφορούσετον Μαγιακόφσκυ να μην ανησυχεί διότι: «Μάθε πως είμαστε καλά κ’ είσαι μεγάλος ποιητής […] Το είπε κι ο Στάλιν». Ελεγχόταν ήδη τι το περιεχόμενο του Κιβωτίου.
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης, χωρίς προκλητικά σχήματα, και πριν από την “περιπέτειά του” –για να το πω κομψά– σε διάκριση με τον Αλέξάνδρου και τον Κατσαρό, όταν τότε ακόμη εκείνοι –υπάκουοι ανιδιοτελώς στο γενικό ψυχοσωτήριο συναίσθημα– έγραφαν άσματα κατά τες “συνταγές της Αντίστασης” για να πάρουν κουράγιο οι νικημένοι στρατιώτες, αν τους υποθέσομε αναγνώστες ποιημάτων, αυτός (Αναγνωστάκης θυμίζω) με το σκουλήκι της αμφιβολίας, ως λαθραναγνώστης των φαινομένων, κατέφευγε σε ένα λόγο “παρακμιακό” –όπως ορθά ερμήνευε ο Κώστας Κουλουφάκος– με τη γνώση φτασμένη υποδορίως στην απόγνωση –καλή ώρα σαν τον Καβάφη, τον Καρυωτάκη, βάλε και τον Βάρναλη του 1928, το αναγνώριζε κριτικός τις–, ενώ κουβαλούσε αγόγγυστα τα βάρη μιας αφοσίωσης στην περί ής ο λόγος αναλφάβητης –επί τω ευλαβές– πολιτικής.
Είχαν βουλιάξει πολλά καράβια, όταν σταμάτησαν οι υμνητικοί τόνοι στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου (περιοριζόμενοι στα Επικαιρικάγια να διασκευαστεί το υπονοούμενο της παράκαμψης των τετριμμένων αξιωμάτων), όπως και των νεοτέρων Τάσου Λειβαδίτη και Τίτου Πατρίκιου –απαλλαγμένων από τη (βιωματικά εισπραγμένη) παράδοση των δογματικών αρχετύπων (στα χρόνια της Αντίστασης ο ορίζοντας είχε χρωματιστεί πράσινος)–, όταν, πέραν της εμπειρίας των στρατοπέδων, ήρθε ο καιρός που ενώ διέγνωσαν «ότι κανένας στίχος σήμερα δεν ανατρέπει καθεστώτα», η ποίηση είναι αποτελεσματική εκεί που εκπληρώνει εαυτήν, λέγοντας με χαμηλή φωνή: «Σύντροφε, δεν φέρνω κανένα μήνυμα. Απλώς τον ανθρώπινο πόνο υπενθυμίζω».
Αρχής γενομένης από ένα άρθρο του Βύρωνα Λεοντάρη με τίτλο “Η ποίηση της ήττας”, που ερχόταν ως διαπίστωση της ως άνω συνθήκης, άνοιξε μια συζήτηση στην Επιθεώρηση Τέχνης(1963),όπου ελέχθησαν πολλά και ως τελευταίος, αλλά όχι έσχατος, τη σφράγισε ο Τάσος Λειβαδίτης (1966) που ζητούσε απροκάλυπτα «να διερευνηθούν τα αίτια, […] να ξεκαθαρίσομε μ’ άλλα λόγια, πρώτα αν η ήττα είναι πολιτική, στρατιωτική, ή ιδεολογική, κοσμοθεωρητική». Ήγουν, φωτιά στα τόπια μας.
Κορυφαίο ωστόσο γεγονός ευπρεπούς απεξάρτησης από το ιερό και απαραβίαστο κέντρο των αποφάσεων, υπήρξε η υπογραφή από εικοσιπέντε συγγραφείς της ελληνικής (ευρείας) Αριστεράς, πρώτη στην Ευρώπη, μιας διαμαρτυρίας για την καταδίκη εις φυλάκισιν των συγγραφέων Σινιάφσκυ και Ντάνιελ, επειδή παρέβησαν τα όρια τής ανοχής. Τους σιωπήσαντες από τη διαμαρτυρία (Αυγέρη, Ρίτσο, Βουρνά) ήρθε να καλύψει ένα άρθρο του φιλόσοφου Γιάννη Ιμβριώτη, ίσως διότι κρίθηκε ότι η σιωπή δεν αποτελούσε πράξη καιόφειλε να διατυπωθεί μια θέσηπερισσότερο ευπρεπής απέναντι μιας κραυγαλέας καταπάτησης της ελευθερίας σε ένα έδαφος ακίνδυνο, τη λογοτεχνία που ούτως ή άλλως δεν γκρεμίζει καθεστώτα.
Χρειάζεται πόρισμα; Αν –και όση– έχει σημασία η κατεδάφιση του Τείχους για τη διάταξη των δυνάμεων, και τον συσχετισμό τους, δεν είναι δική μου δουλειά να εκτιμήσω. Όσο μου αναλογεί, στα δικά μας χωράφια, του εποικοδομήματος που λέμε, με ή χωρίς μαρξιστική εμβρίθεια, η ανάγνωση της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας, δείχνει –όσο μπορώ να διαβάζω– ότι πλείστα όσα είχαν συντρέξει, επί τεσσαράκοντα και πλέον έτη, αφυπνίζοντας τις συνειδήσεις και εμψυχώνοντας τους συγγραφείς. Τώρα μοιάζει απίθανο να συνέβη ότι ο νήδυμος ύπνος κάποιων, που ολιγωρούσαν μακαρίως, διεκόπη αιφνιδίως το 1989 και μάλιστα εξ αυτού αποκλειστικώς.
“1989”
Η ιστορία στην καμπή του αιώνα
Του Αντώνη Λιάκου
Πού είμαστε;
Η τριετία 1989-1991, στην οποία κατέρρευσαν το ένα μετά το άλλο τα κομμουνιστικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης και τελικά η Σοβιετική Ένωση, είναι μια ημερομηνία η οποία αναμφίβολα θα μπει στον «κανόνα» των χρονολογιών της παγκόσμιας ιστορίας, δίπλα στο δεύτερο και στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, δίπλα στη Ρώσικη και στη Γαλλική Επανάσταση, στους Ναπολεόντειους πολέμους. Αλλά οι ιστορικές καμπές δεν έχουν, ή δεν έχουν αμέσως, ή δεν αντιλαμβανόμαστε αμέσως ότι έχουν την ίδια σημασία σε όλα τα πεδία. Ως εσωτερική χρονολογία στη δυτική ιστοριογραφία, το «1989» δεν αποτελεί μια ιδιαίτερη στροφή, γιατί οι κύριες θεωρητικές και παραδειγματικές αναφορές, με τις οποίες και σήμερα συζητούμε, οι ιστοριογραφικές τάσεις και σχολές που και σήμερα υπάρχουν, είχαν λίγο-πολύ σχηματιστεί.
Αντίθετα, η περίοδος αυτή υπήρξε τομή στις πρώην κομμουνιστικές χώρες, και πρώτα απ’ όλα γιατί άνοιξαν αρχεία τα οποία ήταν προηγουμένως επτασφράγιστα, και πρώτα απ’ όλα τα κρατικά και κομματικά αρχεία της Σοβιετικής Ένωσης, του ΚΚΣΕ, της Κομιντέρν, της Στάζυ κλπ. Άνοιξε δηλαδή στην έρευνα μια ήπειρος πληροφορίας. Επίσης, άνθισαν οι έρευνες για την προφορική μνήμη των καταδιώξεων, των στρατοπέδων και των φυλακών. Η μνήμη των ανθρώπων δεν είναι περισσότερο έωλη από τα αρχεία των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Η προφορική ιστορία έχει αναπτύξει ένα εκλεπτυσμένο θεωρητικό εξοπλισμό, και η μετα-1989 εποχή ήταν μια εποχή έκρηξης μνήμης στις χώρες αυτές. Είναι κρίμα που στην Ελλάδα δεν έγιναν περισσότερο γνωστά αυτά, εξαιτίας της δυσπιστίας προς ό,τι δεν χωράει στο σχήμα των ποικίλλων ορθοδοξιών μας.
Εκτός από τα Αρχεία και τη μνήμη, βέβαια, στις μετα-κομμουνιστικές χώρες, μια παράλληλη έκρηξη έγινε στην εθνικιστική ιστοριογραφία. Ο εθνικισμός όμως δεν γεννήθηκε ξαφνικά. Όπως παρατηρεί η Κάθριν Βέρντερι, στο βιβλίο της Τι ήταν ο σοσιαλισμός και τι επακολουθεί,ο εθνικισμός ήταν η μόνη ιδεολογία που υπήρχε κάτω από την επίσημη κομμουνιστική. Ήδη μετά τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο είχε διαμορφωθεί ένα είδος εθνοκομμουνιστικού λόγου. Το καινούργιο στοιχείο μετά το 1989 ήταν μια διάθεση να αποκατασταθούν οι εθνοθρησκευτικές παραδόσεις με ταυτοτικούς όρους, καθώς επίσης και τα φασιστικά-δοσιλογικά καθεστώτα και κινήματα του Μεσοπολέμου και του πολέμου. Υπήρχαν όμως και αντίστροφες τάσεις. Ο ακαδημαϊκός κόσμος της Ανατολικής Ευρώπης άνοιξε στον δυτικό, και κυρίως νέοι ιστορικοί και κοινωνικοί επιστήμονες, σε αναζήτηση τύχης εξαιτίας της εξαιρετικής δυσπραγίας στις χώρες αυτές, απέκτησαν στενότερες και οργανικότερες σχέσεις με τα δυτικά επιστημονικά κέντρα. Στην δεκαπενταετία μετά το 1989, για πρώτη φορά στον ιστοριογραφικό χώρο της Ανατολικής Ευρώπης έγινε μια τεράστια εξαγωγή θεωρίας από το δυτικό κόσμο. Ξεκινώντας από μνημειώδεις αμοιβαίες παρεξηγήσεις τα πρώτα χρόνια, σήμερα μπορεί να βρει κανείς πολύ ενδιαφέρουσες νησίδες θεωρητικής και ριζοσπαστικής συζήτησης σε ανατολικοευρωπαϊκές πρωτεύουσες και σε αγγλόγλωσσες εκδόσεις. Οι ευρωπαϊκές θεωρητικές τάσεις βρήκαν ευνοϊκό περιβάλλον, και ότι καλύτερο γράφεται στην ανατολικότερη Ευρώπη είναι από αυτή την πλευρά.
Τι χάσαμε;
Είναι ενδιαφέρουσα η αντιμετώπιση του «1989» από αριστερούς ιστορικούς και λογοτέχνες που πήραν μέρος στην παρούσα έρευνα. Οι περισσότεροι είπαν ότι δεν μας ενδιέφερε, εμείς γνωρίζαμε τι είδους καθεστώτα ήταν αυτά, δεν ταυτιστήκαμε μαζί τους, και πολύ περισσότερο δεν κλάψαμε την πτώση τους. Αλλά, αναρωτιέμαι, αυτό είναι το πρόβλημα για την Αριστερά και τους αριστερούς; Η μη ταύτιση; Η διαβεβαίωση ότι εμάς δεν μας αγγίζει η πτώση;
Το ζήτημα είναι ότι η Αριστερά και οι αριστεροί (η μη σταλινική αριστερά βέβαια) περίμεναν ότι τα καθεστώτα αυτά θα μπορούσαν να μεταρρυθμιστούν, να αλλάξουν, να δημιουργηθεί ένας σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο. Για το λόγο αυτό είχαν υποστηρίξει την Περεστρόικα, τον Ευρωκομμουνισμό, την Άνοιξη της Πράγας, για το λόγο αυτό είχαν ονομάσει το εγχείρημά τους ανανεωτικό. Κανείς δεν περίμενε, και κανείς δεν ευχόταν, ότι θα επανακάμψει ένας νικηφόρος καπιταλισμός. Οι θεωρητικοί της αριστεράς μιλούσαν για μετάβαση και μεταβατικές κοινωνίες, αλλά θεωρούσαν την μετάβαση από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό. Κανείς δεν είχε γράψει για τη μετάβαση από το σοσιαλισμό στον καπιταλισμό. Κι όμως τώρα, ο όρος μετάβαση και μεταβατισμός (transitology) σημαίνει τις θεωρίες και τα προβλήματα αυτής της μετάβασης. Πώς δηλαδή η κρατική οικονομία θα γίνει οικονομία της αγοράς, όχι το αντίστροφο όπως πιστευόταν πριν από το 1989. Επομένως μας αφήνει αδιάφορους το τι συνέβη το 1989;
Αυτό νομίζω ότι είναι το μεγάλο πρόβλημα που αντιμετώπισαν οι αριστεροί, και κατ’ επέκταση οι αριστεροί ιστορικοί. Εκείνο που χάθηκε το 1989 δεν ήταν τόσο ο υπαρκτός σοσιαλισμός, όσο η ελπίδα ότι υπήρχε η δυνατότητα να μεταρρυθμιστεί και να αναγεννηθεί αυτός ο σοσιαλισμός, να γίνει ένας ελκυστικός σοσιαλισμός για Δύση και Ανατολή. Χάθηκε δηλαδή η προοπτική ότι το μέλλον θα είναι σοσιαλιστικό, ότι θα διαφέρει ριζικά από το παρόν. Έκτοτε δεν μπορούμε να φανταστούμε πώς θα είναι ένα επιθυμητό μέλλον. Το σκεφτόμαστε περισσότερο με όρους πανικού (η αμερικάνικη κυριαρχία και ο πόλεμος χωρίς κανόνες, η οικολογική καταστροφή και το φαινόμενο θερμοκηπίου, η επέμβαση στο γενετικό κώδικα και οι βιοπολιτικές της εφαρμογές), παρά με όρους ελπίδας. Και καθώς χάθηκε η δυνατότητα να σκεπτόμαστε με ελπίδα το μέλλον, χάθηκε μαζί και ένα σχήμα σκέψης, ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο σκεπτόμασταν την ιστορία αλλά και τον κόσμο μας και τον εαυτό μας μέσα τους.
Οι γενιές που το 1989 ανήκαν ήδη στον κόσμο των ενηλίκων, σκέφτονταν τον κόσμο και την ιστορία σε ένα πλαίσιο που οριζόταν από μια σειρά επαναστάσεις και από μια φορά εξέλιξης, στην οποία η έννοια της προόδου δεν αμφισβητούνταν. Παρόμοια σχήματα όριζαν τη σκέψη, ακόμη και όσων δεν ήταν καθόλου αριστεροί. Ας θυμηθούμε τις μεγάλες συζητήσεις για την “επανάσταση των διευθυντών”, για την “γραφειοκρατικοποίηση του κόσμου”, για τη σύγκλιση των δύο συστημάτων, καπιταλισμού και σοσιαλισμού, σε ένα τρίτο που θα διαχειριζόταν απαλλαγμένο από ιδεολογίες την κοινωνία, το τέλος των ιδεολογιών. Όλα αυτά έδειχναν ότι στο βάθος, παρά τις διαφορές, υπήρχε μια κοινή δομή χρονικότητας. Μια κοινή δομή βάθους που συνείχε τη σκέψη, όπως και σε άλλες προηγούμενες εποχές. Μια δομή σκέψης, η οποία είχε διάρκεια ζωής πάνω από έναν αιώνα. Από τα τέλη του 19ουαιώνα οπότε ο σοσιαλισμός εμφανίστηκε ως διάδοχος του αστισμού. Ε! λοιπόν αυτή η βαθιά δομή της χρονικότητας ανατράπηκε το 1989. Είναι αυτό λίγο; Μπορεί να είναι αδιάφορο το 1989;
Τι ελπίζουμε;
Αν δεν μπορούμε να φανταστούμε το μέλλον, δεν μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρελθόν, έγραφε το 1938 ο Καρλ Μανχάιμ, στο Ιδεολογία και Ουτοπία. Μόνο ιστορικοί που μοιάζουν με γραφειοκράτες που απλώς διεκπεραιώνουν πληροφορίες δεν μπορούν να καταλάβουν τη φράση αυτή. Αν δεν μπορούμε να φανταστούμε το μέλλον, δεν μπορούμε να φανταστούμε το παρελθόν. Γιατί βεβαίως δεν φτάνει να βάλουμε στη σειρά τα δελτία μας για να γράψουμε ιστορία. Και αυτό συνέβη με το 1989. Περισσότερο και από την πραγματική κατάρρευση, είναι η κατάρρευση του φαντασιακού που μετράει. Η απουσία ενός τρόπου να σκεφτούμε το μέλλον. Το τέλος της ιστορίας,του Φουκογιάμα ήταν μια παρόμοια απόπειρα, να φανταστούμε ένα μέλλον φιλελεύθερης δημοκρατίας και οικονομίας της αγοράς, η οποία δεν δημιουργεί μεγάλες και δραματικές αλλαγές. Τα πράγματα δεν εξελίχτηκαν έτσι ειδυλλιακά, όχι μόνο εξαιτίας των πολέμων της δεκαετίας του ‘90 όσο εξαιτίας των εξελίξεων στη γενετική. Για το λόγο αυτό άλλωστε ο ίδιος συγγραφέας επέστρεψε με την Μετα-ανθρώπινη κατάσταση, στην οποία δηλώνει ότι το βιολογικό ον άνθρωπος, όπως το γνωρίζαμε, τελειώνει, αρχίζει κάτι άλλο, το οποίο όμως δεν θα έχει την ίδια ανθρώπινη ιστορία. Μια άλλη απόπειρα να σκεφτούμε το μέλλον ήταν το εφιαλτικό σενάριο του Χάντινγκτον για τη σύγκρουση των πολιτισμών. Αλλά είτε με το ένα σενάριο, είτε με το άλλο, έχουμε μπει στη διαδικασία να φανταζόμαστε το μέλλον, όχι ως ελπίδα αλλά ως απελπισία. Αυτή είναι η θεμελιώδης διαφορά με το πριν το 1989.
Κι όμως, παρ΄ όλα αυτά γράφεται ιστορία, και διαβάζεται ιστορία, και βλέπεται ιστορία, πάντως πολύ περισσότερο από ότι παλιότερα. Πώς εξηγείται αυτό; Αν “όχι ελπίδα – όχι ιστορία”, πώς συμβαίνει να μην έχουμε ελπίδα αλλά να γράφεται ιστορία; Σκέφτομαι δυο από τις δυνατές απαντήσεις, οι οποίες βεβαίως και δεν εξαντλούν το πρόβλημα:
Η πρώτη έχει να κάνει με την αντίληψη της ιστορίας ως χάρτη πλοήγησης, που αντικαθιστά τους χάρτες της ιδεολογίας. Όταν θεωρούμε ότι τα πράγματα δεν πήγαν όπως προβλέπονταν από τις ιδεολογικές βεβαιότητές μας, τότε ψάχνουμε τι πήγε στραβά, και το ψάχνουμε αναψηλαφώντας στο παρελθόν. Η ιστορία μας φαίνεται σταθερότερο έδαφος από άλλους τρόπους σκέψης. Ίσως εκεί μπορούμε να δούμε, πως όταν διαπιστώνουμε ότι κλείνουν μερικά πεδία ελευθερίας αντιλαμβανόμαστε την επομένη ότι ανοίγουν άλλα, σε διαφορετικά επίπεδα. Εκεί που κλείνουν δυνατότητες, ανοίγουν άλλες αλλού. Ο αντι-νομοτελειακός χαρακτήρας της ιστορικής γνώσης αποθαρρύνει βέβαια από την περισσή αισιοδοξία, γι αυτό και δεν πολυχρειάζεται σε στιγμές επαναστατικής έξαρσης, αλλά ενθαρρύνει από την υπερβολική απαισιοδοξία, για αυτό και καταφεύγουμε εκεί σε στιγμές ήττας και περισυλλογής. Συχνά, ο όρος «ιστορία των ηττημένων» χρησιμοποιείται περιφρονητικά ή αποδίδεται ως μομφή. Αλλά η ιστορία που ξεκινά από τη διερεύνηση των αιτιών της ήττας, του τραύματος, της αυταπάτης είναι πάντα πιο πλούσια από εκείνη που αναζητά τις αιτίες της νίκης και της βεβαιότητας.
Η δεύτερη απάντηση έχει να κάνει με τη λειτουργία της ιστορίας, σε ευρύτατα στρώματα, ως ενός “τόπου” διπλασιασμού της πραγματικότητας. Όσοι έχουν σοβαρές αντιρρήσεις, ας παρηγορηθούν διαβάζοντας Όμηρο. Μήπως οι Φαίακες, για να ξεχάσει ο Οδυσσέας τα δικά του βάσανα δεν του διηγούνταν την ιστορία του; Αν καταλάβουμε τη σχέση αυτή στον νοηματικό της πυρήνα και αν την προβάλουμε στη σημερινή γιγαντοοθόνη των πολιτισμικών πρακτικών, τότε θα καταλάβουμε το νόημα του ιστορικού διπλασιασμού της πραγματικότητας. Θα καταλάβουμε επίσης και τη στροφή του μυθιστορήματος στην ιστορία, όπως και της ιστορίας στο μυθιστόρημα ως πηγή, και κάπου-κάπου ως τρόπος ή πλοκή γραφής.
Τα Τείχη μετά το Τείχος
Του Γιάννη Παπαθεοδώρου
Η πτώση του Τείχους, το 1989, σφράγισε τον "αιώνα των κομμουνισμών"κληροδοτώντας στις σύγχρονες κοινωνίες μια σειρά ερωτημάτων και στοχασμών, γύρω από την πολιτική πράξη και θεωρία της νεωτερικότητας. Το ιστορικό σχέδιο που επέτρεψε τη συγκρότηση ενός εναλλακτικού πεδίου πολιτικής, διάφορου ως προς την δυτική αστική δημοκρατία και τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, -αυτό είναι πάντως το κεντρικό συγκριτικό παράδειγμα και όχι το αφελές σχήμα των δύο ολοκληρωτισμών (φασισμός, κομμουνισμός)- κατέρρευσε τη στιγμή ακριβώς που κλήθηκε να παίξει το στοίχημα της μετάβασης. Έτσι, η έφοδος των επαναστατικών και επαναστατημένων μαζών στο προσκήνιο της πολιτικής άνοιξε με τολστοϊκό ενθουσιασμό και έκλεισε με καβαφική ειρωνεία: «κι ολόγυρα απ'τα τείχη τρέχουμε / ζητώντας να γλυτώσουμε με την φυγή. / Όμως η πτώσις μας είναι βεβαία». Το Τείχος δεν ήταν ούτε το τελευταίο "ιστορικό ατύχημα"της νεωτερικότητας ούτε ο τελευταίος "σισύφειος μύθος"της επανάστασης∙ ήταν ένα πολιτικό γεγονός που υπενθύμιζε, με εμφατικό και τραυματικό τρόπο, τις ρήξεις που γεννάνε οι "δομές καταστροφής"μέσα στην ιστορία, καθώς και τις κοινωνικές συνέπειες που συνοδεύουν την απορύθμιση ιδεολογικοπολιτικών συστημάτων με παγκόσμια εμβέλεια. Κι αυτή "η στιγμή της κρίσης"είναι κάτι που προφανώς δεν αφορά μόνο τις χώρες του πρώην "υπαρκτού"αλλά ολόκληρη τη διεθνή κοινότητα. Από αυτή την άποψη ίσως είναι χρήσιμο να διερωτηθούμε μήπως μετά το Τείχος εξακολουθούμε να ζούμε με άλλα Τείχη, τα οποία ανεπαισθήτωςκτίζονται γύρω μας, εμποδίζοντας όχι μόνο την ιστορική κατανόηση του κομμουνιστικού φαινομένου αλλά και την οργάνωση μιας πολιτικής δράσης που, σε τελευταία ανάλυση, θα αφορά αποτελεσματικά τους κολασμένους της γης.
Στις κύριες διανοητικές συζητήσεις που διεξάγονται γύρω από την εμπειρία ("μνήμη του κομμουνισμού", "οι δύο ολοκληρωτισμοί", "το τέλος της ιδεολογίας"), ανεξάρτητα από την αφετηρία και τις απολήξεις τους, εντοπίζονται συχνά μια σειρά στερεοτύπων και μανιχαϊστικών λογικών που δείχνουν καθαρά πως το Τείχος δεν χώριζε μόνο δύο οικονομικές σφαίρες αλλά δύο διαφορετικές πολιτικές και πολιτισμικές λογικές. Κι αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι το πρόβλημα της ετερότητας και της πολιτικής ετερολογίας που έθετε το κομμουνιστικό φαινόμενο αντιμετωπίστηκε, από τη δυτική μαζική κουλτούρα μέχρι τις διανοούμενες ελίτ, σαν ένας εορταστικός αποχαιρετισμός σε έναν κόσμο που φεύγει, και αφήνει πίσω του ένα μελαγχολικό αρχιπέλαγος από γκουλάγκ και μπουφονικές φαρσοκωμωδίες του τύπου Goodbye Lenin. Από την άλλη μεριά, ακόμη και η νοσταλγική αναδρομική αφήγηση για τον κομμουνισμό καθώς και οι συχνοί απολογητικοί τόνοι του δυτικού μαρξισμού ("εμείς το ξέραμε") αποτελούν και αυτοί μέρος του προβλήματος, και όχι ένα στέρεο ερμηνευτικό σχήμα για την εξήγησή του. Ωστόσο, η αλληλοαναγνώριση-αναμέτρηση των δύο κόσμων δεν λύθηκε ούτε με την ειρωνική αντικατάσταση του σφυροδρέπανου από την Coca Cola ούτε με την ηθική διερώτηση των φιλοσόφων της δυτικής όχθης του Σηκουάνα για το αν ο κομμουνισμός ήταν έγκλημα εναντίον της ανθρωπότητας. Η ιστορική εμπειρία του κομμουνισμού εξακολουθεί να παραμένει ένα διακύβευμα που ζητάει νέα διανοητικά εργαλεία, αρκετά εκλεπτυσμένα για να ξεφύγουν από τα Τείχη των στερεοτύπων. Για την ιστορία και τη λογοτεχνία, τουλάχιστον, η αναζήτηση νέων μεθόδων κατανόησης για να συλλάβει τον κοινωνικό κόσμο, δεν είναι ζήτημα δεοντολογίας∙ είναι ζήτημα ουσίας.
Λένε συχνά πως η λογοτεχνία είναι ένα προνομιακό πεδίο για να αφουγκραστεί κανείς τις σύγχρονες και παλαιότερες ιστορικές εμπειρίες, αφού, στην ουσία, αυτή αναλαμβάνει πρώτη να επεξεργαστεί μια "ιστορία του παρόντος". Αν ρίχναμε λοιπόν μια "αεροπορική"ματιά για να δούμε πως περνάει -όχι αντανακλαστικά, βέβαια, αλλά διαθλαστικά- η εμπειρία του Τείχους στη λογοτεχνία, θα βλέπαμε πως, συμβατικά πάντα, διακρίνονται δύο βασικές τάσεις: η μία τάση καλλιεργεί εντατικά τη φιλελεύθερη φαντασίωση για την "απελευθέρωση"του έγκλειστου "κόκκινου κόσμου"και η άλλη παραμένει προσκολλημένη σε μια διεργασία πένθους αναζητώντας τα ερείπια από τα οράματα που χάθηκαν. Τίποτε το πρωτότυπο κι εδώ: Ανάμεσα στις καπιταλιστικές απολαύσεις και στα προδομένα οράματα, η κοινοτυπία ακυρώνει την παραγωγή νέων ιδεών και κυρίως την παραγωγή νέων αφηγηματικών τρόπων. Οι έμμεσες ή άμεσες αναγωγές στο "άδειο κιβώτιο"αδυνατούν να συλλάβουν την πολυπλοκότητα του θέματος, πετώντας μαζί με την κούνια και το μωρό. Φοβάμαι πως ο Μαγιακόφκι και ο Μπρεχτ ήξεραν περισσότερα από τους σημερινούς ποιητές, και το Αστείοτου Κούντερα παραμένει πιο ουσιαστική αφηγηματική κατάθεση σε σχέση με την επανανακάλυψη και την επικαιροποίηση του μάλλον πληκτικού Σολτζενίτσιν. Μια κάποια διαφοροποίηση του λογοτεχνικού κανόνα, ωστόσο, αρχίζει να διαφαίνεται από τη στιγμή που οι συγγραφείς αρχίζουν και καταπιάνονται με θέματα που προέκυψαν κατά τη στιγμή της μετάβασης στον μετα-κομμουνιστικό κόσμο: η επινόηση των "ανατολικών"ως νέων βαρβάρων στο εσωτερικό μιας παγκοσμιοποιημένης επικράτειας καθώς και ο αναστοχασμός γύρω από την έννοια της ουτοπίας ως άλλοτε ευφορικού και άλλοτε δυσφορικού συστήματος σκέψης έχει εγκαινιάσει μια διεθνή λογοτεχνική παραγωγή με αρκετά ενδιαφέρουσες παρουσίες, όχι μόνο από δυτικούς συγγραφείς αλλά και από ανατολικούς. Ακόμη και -ή μάλλον κυρίως- από συγγραφείς που βρίσκονται έξω από τα σύνορα της Ευρώπης.
Φτάνει άραγε αυτό για να αντιμετωπίσουμε το "89"ως καμπή στην λογοτεχνική παραγωγή; Θα έλεγα ναι και όχι. Ναι, με την έννοια ότι από το ‘89 και μετά η λογοτεχνία καλείται να διαχειριστεί σε μεγάλο βαθμό τα Τείχη (και την τύχη) μιας πολιτισμικής λογικής, που διάβαζε τον κομμουνισμό μέσα από την ασφάλεια των διαχωριστικών γραμμών ενός "εξωτικού κόσμου". Όχι, με την έννοια ότι το Τείχος δεν έφερε καμία δραστική αλλαγή στην ίδια την αφηγηματική συνείδηση της λογοτεχνικής γραφής, δεν οδήγησε σε μια νέα τροπικότητα της γραφής. Μια τέτοια άμεση αναγωγή θα ήταν άλλωστε όχι απλώς ιστορικά αδύνατη αλλά και θεωρητικά λανθασμένη. Οι χρονικότητες που σφραγίζουν τις παραγωγές λόγου και τα συστήματα αποφάνσεων δεν ακολουθούν τους ίδιους νόμους με την κοινωνική ιστορία. Παρ'όλα αυτά, σήμερα η ίδια η λογοτεχνία αναδεικνύεται σε κεντρικό αγωγό για τη συγκρότηση μιας πολιτισμικής εικονολογίας που εμπεριέχει όχι μόνο τη μνήμη της κομμουνιστικής εμπειρίας αλλά και τη διερεύνηση νέων δρόμων για μια πιθανή φαντασία που θα επανασυνδεθεί με προτάγματα πολιτικής χειραφέτησης. Το πεδίο της κουλτούρας είναι η κρίσιμη κοινωνική αρένα διαπραγμάτευσης γύρω από τα παλιά και νέα Τείχη.
Οι συγγραφείς του τόμου
Αλέξανδρος Αργυρίου(Αλεξάνδρεια, 1921), κριτικός και γραμματολόγος της νεοελληνικής λογοτεχνίας
Σπύρος Ασδραχάς(Αργοστόλι, 1933), ιστορικός, ομότιμος διευθυντής ερευνών στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, δίδαξε επί σειρά ετών στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης
Μάριο Βίττι(Κωνσταντινούπολη, 1926), ιστορικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ολοκλήρωσε την ακαδημαϊκή του διδασκαλία στην ιταλική πόλη Βιτέρμπο
Κώστας Βούλγαρης (Δολιανά Αρκαδίας, 1958), πεζογράφος, κριτικός λογοτεχνίας, συνεπιμελείται το ένθετο «Αναγνώσεις» της Κυριακάτικης Αυγής
Ρέα Γαλανάκη (Ηράκλειο Κρήτης, 1947), πεζογράφος, ποιήτρια
Στάθης Γουργουρής (Λος Άντζελες, 1958), καθηγητής Συγκριτικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης
Γιάννης Δάλλας (Φιλιππιάδα, 1924), ποιητής, κριτικός λογοτεχνίας, μεταφραστής αρχαίων λυρικών, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Αλέξης Ζήρας (Αθήνα, 1945), κριτικός λογοτεχνίας και μεταφραστής
Λήδα Καζαντζάκη (Αθήνα, 1962), ιστορικός τέχνης
Λουτσιάνο Κάνφορα (Μπάρι, 1942), ιστορικός, διδάσκει κλασσική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο του Μπάρι και διευθύνει το περιοδικό Quaderni di Storia
Νίκος Καραπιδάκης(Ηράκλειο Κρήτης, 1955), καθηγητής Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο
Μάσσιμο Κατσούλο (Μιλάνο, 1965), κλασσικός φιλόλογος, μεταφραστής νεοελληνικής λογοτεχνίας
Δημοσθένης Κούρτοβικ (Αθήνα, 1948), πεζογράφος, κριτικός λογοτεχνίας
Ευγενία Κριτσέφσκαγια(Μόσχα, 1958), κλασσική φιλόλογος
Αντώνης Λιάκος (Αθήνα, 1947), καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Γιώργος Μαργαρίτης (Αθήνα, 1954), ιστορικός, καθηγητής στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Ανδρέας Μήτσου (Αμφιλοχία, 1950), πεζογράφος
Δημήτρης Μίγγας (Μεσσηνία, 1951), πεζογράφος
Χριστίνα Ντουνιά (Πέτα Άρτας, 1952), επίκουρη καθηγήτρια Νεοελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, συγγραφέας
Κώστας Γ. Παπαγεωργίου(Αθήνα, 1945), ποιητής, κριτικός λογοτεχνίας
Γιάννης Παπαθεοδώρου(Πάτρα, 1970), διδάσκει Νεοελληνική λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Θωμάς Σκάσσης (Αθήνα, 1953), πεζογράφος, μεταφραστής
Γιώργος Σταθάκης (Χανιά, 1953) καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης
Σώτη Τριανταφύλλου(Αθήνα, 1957), συγγραφέας, ιστορικός
Λίζυ Τσιριμώκου (Αθήνα, 1949), αναπληρώτρια καθηγήτρια Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Μισέλ Φάϊς (Κομοτηνή, 1957), πεζογράφος, κριτικός λογοτεχνίας
Τάσος Χατζητάτσης(Θεσσαλονίκη, 1945), πεζογράφος
